شروع در مقصد از رقعات موسومۂ پادشاہ زادۂ کلاں سُلطان محمد معظم شاہ عالم بہادر کردہ می آید
رقعہ ۱
مہین پور خلافت فرزند سعادت توام محمد معظم حَفَظہ اللّٰہ تعالیٰ وسلم اعلیٰ حضرت فردوس منزلت بگرفتن ولایت بلخؔ و بدخشاںؔ و خراسانؔ و ہراتؔ ملکِ قدیم موروثی توجہ مفرط داشتند و مکرر افواجِ پادشاہی بسرکردگی مراد بخش بآنصوب فرستادند چناچہ اکثر آنولایت فتح ہم شد لیکن بسبب کم حوصلگیٔ آن نامراد کہ بے طلب حضور برخاستہ آمد و باستمالتِ اہالی و اکابرِ آن دیار نپرداخت ملکِ مفتوحہ و مقبوضہ از دست رفت و محنت و زر ضائع گشت از اینجاست کہ گفتہ اند کہ از پسرِ ناخلف دختر بہتر نظر باین توجیہ کہ
؎ اگر پدر نتواند پسر تمام کند
ایں فانی را آرزو باقیست تدبیرش غیر ازیں کہ نبیرۂ آنحضرت را بافوجی شائستہ و سامانِ بائستہ بآن سمت بفرستیم دیگر از ما چہ مے آید باوجود تاکیدات حضور شما قندہارؔ ٤ را نگرفتہ اید تا بایں مہم چہ رسد ظاہراً کارِ ما از شما نیست عارف بخود بر عارف است ایں نمودِ بی بود خود آفتاب سرِ کوہ است بدست آمد چہ و نیآمد چہ شما فکرِ خود کنید کہ درینجا بہمچشماں چہ رُو خواہید نمود و درآنجا بحضرتِ حق سبحانہٗ تعالیٰ و حضرتِ اعلیٰ
رقعہ ۲
فرزندِ سعادت توام محمد معظم حفظہ اللّٰہُ تعالیٰ وسلم از عرضِ بیغرضی ظاہر شد کہ اِمسال جشنِ نوروزی بطور اہلِ ایران بتکلف کردہ اند بفضلِ الٰہے عقایدِ خود درست دارند این بدعتِ تازہ از کہ آموختہ ظاہراً آن عرب کہ خود را سید میگویاند
مصرعہ
بدنام کنندۂ نکو نامی چند
تعلیم کردہ باشد بہر حال چون ایں روز از اعیادِ مجوس است و باعتقادِ کفارِ ھنؔد روزِ جلوسِ بکرماجیؔت لعین و مبداء تاریخ ھنؔد من بعد بعمل نیآید و چنیں جہالت بفعل نہ گراید
بیت
گفتہ گفتہ من شدم بسیار گو
از شما یک تن نشد اسرار جو
اَسْتَغْفِرُاللّٰہَ رَبِّیْ مِنْ کُلِّ ذَنْبٍ وَاَتُوْبُ اِلَیْہِ
رقعہ ۳
مھین پور سلطنت برائے اضافۂ پسرِ چارمین کہ ظاہراً بسیار دوست میدارند عرضداشتیکہ نوشتہ بودند بمطالعہ درآمد بیشے مراتبِ خورد بر بزرگ اِمکان ندارد و طرفہ تر اینکہ آنفرزند کہ خبرِ خانۂ خود ندارند خبر پرداخت پِسر از کجا یافتند بہر حال۔
مصرعہ
عُمرت دراز باد کہ اینہم غنیمت است
بپاسِ خاطرِ آنفرزند بطور دیگر رعایت کردہ خواہد شد۔
رقعہ ٤
مہین پور خلافت بعرض رسید کہ آن فرزند نگاہداشتِ سپاہ مینمائیند و نوکرانِ بیش مواجب نگاہ میدارند ظاہراً قصدِ قندہارؔ داشتہ باشند خدا توفیقِ رفیق سازد اما استدعای دارالسلطنت لاہوؔر کہ درینوالا کردہ اند موجبِ آن معلوم نشد پانصدی از منصب ناصرؔ خان کم کردیم و آن ہندویؔ شیر را از نوکری برطرف۔
مصرعہ
ازما است ہمہ فساد باقی
رقعہ ٥
مہین پور خلافت باوجودِ سلامت نفس فتح اللّٰہ خانؔ را چرا ناخوش کردہ اید ما در ایّامِ پادشاہ زادگی با امرا ہمچو سلوک می کردیم کہ ہمہ راضی بودند و در حضور و غیبت بخوشدلی تعریف و توصیفِ ما میکردند باوصفِ اقتدار از برادرِ نامہربان بعضی ہا ترکِ رفاقتِ او کردہ ملازمتِ ما اختیار کردند و جمعیکہ باشارۂ برادرِ نامہربان حرکاتِ ناملایم کردہ حرفہائے بے ادبانہ برزبان آوردند بتازیانۂ اغماض و تحمل متنبہ شدہ از سرِ انصاف اقرار بصاحبِ حوصلگیٔ ما کردند تا نقشِ سرداری و بہادریِ ما بر لوحِ خاطرِ اشرفِ اقدسِ اعلیٰ حضرت مرتسم گشت و کارہائے دست بستہ بزورِ بازوئے این مورِ ضعیف صورت گرفت شما مثل فتح اللّٰہ خاںؔ را رنجیدہ خاطر کردید ہمچو سپاہیٔ جگر دار ہمہ کارہ را کہ بکارِ عمدہ شُما می آمد شکستہ دل نمودہ اید
فرد
گر صد ہزار لعل و گُہر میدھی چہ سود
دل را شکستہ نہ کہ گوہر شکستہ
مَضَی مَا مَضَی اگر حالا ہم دلجوئی کنید بہتر و برائے اصلاحِ کار مفید تر است
بیت
نصیحتے کنمت بشنود و بہانہ مگیر
کہ ہرچہ ناصح مشفق بگویدت بپذیر
بیشتر ہرچہ رضا وَالسَّلٰامُ عَلیٰ مَنِ اتَّبِعَ الْھُدٰے
رقعہ ٦
فرزندِ سعادت توام محمد معظم حفظہ اللّٰہ تعالیٰ وسلم از نوشتۂ عزیزی معلوم شد کہ چیرۂ زعفرانی برسر و جامۂ پلوانی دربر در دیوان می نشینند سن شریف چہل و شش نازم بایں ریش و فش۔
رقعہ ۷
مہین پور خلافت منعم خانؔ از حضور رخصت یافت تا جلد رسیدہ آنچہ برزبانِ او احوالہ شدہ ابلاغ نماید از خود خبرم نیست کہ کیستم و کجا میروم و برسرِ عاصیٔ پُرمعاصی چہ خواہد گذشت حالا از ھمہ مرخص میشوم و ہمہ را بخدا میسپارم فرزندانِ نامدار کامگار را باید تخالف نہ کنند و مجوز گشت و خونِ خلق کہ بندگانِ خدایند نشوند آنچہ بنظر میآید طُرفۂ ہنگامہ برپا شدنیست ایزد مقلب القلوب توفیقِ حفاظتِ خلق اللّٰہ کہ ودایع بدایع خالق اند چراغ راۂ سالکانِ طریقِ ریاست و ملکداری کناد
رقعہ ۸
بنام محمد اعظم شاہ بہادر
فرزند عالیجاہ اسپ راہوار کہ این مرتبہ برائے ما فرستادہ اند از سواریِ آں خیلی خوشیم و یاد از غمخواری ہائے پدرِ پیر ازاں فرزندِ جواں بخت میدہد از کمالِ تحظظ بخوشخرام موسوم کردہ شد چوں آنفرزند در تجویزِ نام مطابق ہر چیز مہارتِ تام دارند ہر یکی از اسپان خاصۂ ما کہ فہرستِ آں بقید رنگ و نسل مرسلہ آختہ بیگی خواہد رسید تجویز کردہ بنویسند
رقعہ ۹
فرزندِ عالیجاہ ڈالی انبہ مرسلۂ آنفرزند بذائقہ پدرِ پیر خوشگوار آمد برائے نام انبۂ گمنام استدعا نمودہ اند چون آنفرزند جودتِ طبع دارند روادار تکلیفِ پدرِ پیر چرا میشوند بہرحال سدھارس درستابلاس نامیدہ شد
رقعہ ۱۰
فرزندِ عالیجاہ مزۂ کھچڑی و بریانیٔ شما بزمستان یاد می آید الحق کہ قبولی اسلام خان بآن نمیرسد میخواستم کہ سلیمان بریانی پز را از شما بگیریم امّا شفقتِ پدری اقتضاء نکرد اگر از شاگردانِ او کسے مہارتِ این فن داشتہ باشد طلبیدہ آید و الا خوشا روزیکہ بیآئیند و بخورند و بخورانند
بیت
خوشا وقتی و خورم روزگاری
کہ یاری برخورد از وصلِ یاری
دیگر
ہوس از سرم یکسرِ مو نرفت
سیاہی ز مو رفت و از رُو نرفت
رقعہ ۱۱
فرزندِ عالیجاہ الحمدللّٰہ کہ فرزند زادہ بہادر خوب برآمد و کارِ دولتش ترقی روز بہ دارد حالا از تربیتِ والاجاہ غافل نبایٔد بود و صوبہ مالوؔہ در صورتِ اقبال مہم سنپتے و تنبیۂ جاٹاؔں بنام فرزند زادہ بہادر بحال خواہد ماند فرمان صادر شد کہ از راجپوتانِ عمدہ راجہ بشن سنگھ کچھواہؔہ را ہمراۂ خود دارد و توپخانہ وغیرہ اسبابِ حرب مطلوبہ این مہم از قلعہ دارِ اکبرؔآباد بگیرد و والدِ بزرگوار را آنروے نربؔدہ دیدہ راہِ راست باسلامؔ آباد عرف متھؔرا برسد
رقعہ ۱۲
فرزندِ سعادتِ توام عالیجاۂ من اعلیٰ حضرت میفرمودند کہ شکار کارِ بیکارانست انسان اگر مامور عقبیٰ نتواند پرداخت ساختگی کارہائے دنیا چہ بد است کہ الْدُّنْیَا مَزْرَعَۃُ الْاٰخِرَۃُ واقع شدہ خود بدولت بنفسِ نفیس چھار گھڑی آخرِ شب از خوابگاہ برآمدہ بآبشارِ توفیق وضو کردہ باوراد وظائف می پرداختند و پس از صبح صادق و بانگِ صلوٰۃ باجماعتِ فضلا نمازِصبح ادا کردہ بجھروکۂ درشن تشریف می درشنیان را بسعادتِ دیدار فیضِ آثار نواختہ بعد برآمدن چھار گھڑی روز دیوانِ عام میفرمودند درآن مجلس جمیع منصبداران جزوکل بارِمجرا یافتہ دیوان اعلیؔ و میر بخشیؔ تجویز اہل خدمات و حقائقِ حُسنِ ترددات و جانفشانی ناظمان و فوجداران و امینان و کروڑیانِ صوبجات بعرضرسانیدہ دامنِ امیدِ ہرکدام بانجاحِ مَرام پُرساختہ دلگرمیِ دیگران مینمودند و بعد ملاحظۂ معتادِ اسپان و فیلانِ خاصہ یکپاس و دو گہڑیٔ روز برآمدہ از دیوانِ عام بدیوانِ خاص رونق می بخشیدند درآنمقام بخشیانِ عظام احوالِ نوسرفرازان منصب معروض نمودہ حکمِ عرضِ مقرر و نظر ثانی حاصِل مے کردند و انتخابِ وقائع و سوانح ہر صوبہ عرض کردہ فراخورِ ہر مقدمہ صدورِ احکام و فرامین را حکمِ ناطق میگرفتند تا قریبِ دوپہر این معاملات درپیش مے بود من بعد برغبتِ طعامِ خاصہ کہ تاکیداً ازوجۂ حلال مرتب میشد متوجہ شدہ برائے تقویتِ تن و قوتِ عبادت و داد گستری بقدر سد رمق نوشِ جان فرمودہ و خبر اکل و شربِ وظیفہ خواران و رُتبہ داران کہ اکثرے ازآں علما و فضلا و طلبۂ علم و مساکین و غربا و یتیماں و بیکساں و بیماراں بودند و بسیاری را ازآنہا درنظر کیمیا اثر روشناس میداشتند استفسار نمودہ در خوابگاۂ خاص تشریف بردہ ساعتی بادلِ بیدار قیلولہ کردہ بعد انقضائے دو پاس و چار گہڑیٔ روز از خوابگاہ برآمدہ وضو کردہ در نماز خانہ بتلاوتِ قرآن مجید مشغول میشدند پس از ادائے نمازِظہر اوراد برلب و تسبیح در دست در اسد برج آمدہ می نشستند دیوانِ اعلیٰ درآنجا حاضر شدہ بعرض و معروضِ مطالبِ مالی و ملکی پرداختہ اکثر کاغذہا بدستخطِ انور میرسانید و چہار گہڑیٔ روز ماندہ باز دیوانِ عام میفرمودند درینوقت بخشی و دیوانِ تَن نوسرفرازانِ منصب و طلبدارانِ جاگیر را از نظرِ انور میگذرانیدند و آنحضرت بہ تفتیشِ احوالِ حسب و نصب و جوہرِ ذاتی و کار دانی ہرکدام فرمودہ برائے تشخیصِ منصب و تنخواۂ جاگیر حکم میفرمودند و بعد شام از دیوانِ عام برخاستہ نمازِمغرب خواندہ در خلوتکدۂ خاص تشریف میبردند درانجا مورخانؔ شیریںِ زبان و قصہ خوانانِ فصیح بیان و قوالانِ خوش الحان و سیاحانِ عرصۂ جہان حاضر میشدند اندرونِ پردہ نسواں و بیرون ذکور ہر یک موافقِ رغبتِ طبعِ اشرف و اعلیٰ احوالِ اسلاف از بزرگان و پادشاہان و عجائب و غرائبِ دیار و امصار بعرض میرسانیدند خلاصۂ آنحضرت تا نصف اللیل اوقاتِ شبانروزیٔ خودرا باین قسم تقسیم فرمودہ دادِ زندگانی و فرماندہی میدادند چون شفقتِ پدری در حقِ آنفرزند قَلْبی است نہ قَلَبی لھٰذا درنوشتن و اطلاع دادن ہرآنچہ خوب باشد و بران فرزندِ ارجمند زیبندہ بود بے اختیاریم درینوقت انچہ بیاد آمد برزبانِ قلم دادیم معاف دارند
رقعہ ۱۳
فرزندِ عالیجاہ محمد اعظم حَفَظہ اللّٰہُ تعالیٰ و سلم ظاہراً در سواری خیلی جلد و تند میروند چنانچہ سید سائبان بردارِ ایشان از پا در افتاد و زندگی را جواب داد مدتے در حضورِ بیحضور ماندہ طریقِ سواریٔ ما دیدہ اند چرا خلافِ آں پسندیدہ اند
فرد
آہستہ خرام بلکہ مخرام
زیرِقدمت ہزار جانست
رقعہ ١٤
فرزندِ سعادتِ توام محمد اعظم حفظہ اللّٰہ تعالیٰ وسلم حسن بیگِ ویرانکار چکلہ کوڑا برعایتِ خاطر افضلِ اجہل معزول نشُدہ و رعایائے آنجا واویلا دارند و سر بسنگ میزنند و میگوئیند
؎ اگر تو می ندہی داد روزِ دادی ھست
محاسبانِ حقیقی ظلمِ عمال بنامِ ما و شما مینویسند جزائے اعمالِ خود دانستہ باحوالِ سکنۂ آنجا پردازند والا جاگیر تغیر خواہد شد و عوض نخواہند یافت
رقعہ ١٥
فرزندِ عالیجاہ آنچہ معلوم می شود مصطفیٰ قلی بیگ دیوانِ خاصِ آنفرزند کارہا بجز درسے انجام میدہد غنیمت است اِضافۂ منصب و خطاب خانے اگر بنویسند دادہ آید آدمِ خوب مثل طلائے بیغش است
فرد
آنچہ برجستیم و دیدم کم کہ بسیار است و نیست
نیست جز انسان درینعالم کہ بسیار است و نیست
روزی سعد اللّٰہ خان مرحوم بعد فراغ از اوراد و وظائف تا دیری دست بدُعا برداشتہ بود یکی از نُدمائے گستاخ پرسید کدام آرزو باقیست گفت آدمِ خوب الحق حروفِ خوبی گفتہ ہرچند جوہرِ دیانت و امانت در خلقتِ انسانی جبلیست بہرکہ حق تعالیٰ کرامت کردہ باشد اما ہمت و انصافِ آقا را نیز دخلی ھست کہ نوکر را مرفہ الحال و از وجۂ معاشِ مقدارِ احوالِ فارغ البال دارد تا ضروریاتِ عالمِ تعلق خلل اندازِ اعتقادِ او نشود
مصرعہ
کہ مزدورِ خوشدل کند کارِبیش
رقعہ ١٦
فرزندِ عالی جاہ برائے نصرت جنگ التماس ماہی مراتب کردہ اند اگرچہ ضابطہ نیست کہ بکمتر از ششہزاری مرحمت شود لیکن چون دوکار دست بستہ از دستِ او برآمدہ پاسِخاطرِ آنفرزند علاوۂ آن لہٰذا دادیم از ہمان ماہے مراتبہا کہ ازآنجا آوردہ یڪی بگیرد و شکر این موہبتِ عظمیٰ کہ مافوقِ مرتبۂ اوست بجا آرد
رقعہ ۱۷
فرزندِ عالیجاہ میرخانؔ متصدی محالاتِ حصۂ سپاۂ آنفرزند پرگنۂ سکرؔہ را واگذاشت نمودہ عوضِ آنمحال دیگر میخواہد در حضورِ قلتِ تنخواہ و کثرت طلبدارِ آنست ازینجا گوشت و استخواں آنچہ بود برابر قسمت یافتہ عوض یافتن ممکن نیست بنویسند کہ توفیرِ محالِ دیگر برآوردہ ازہمآنجا بدھد
رقعہ ۱۸
فرزندِ سعادتِ توام محمد اعظم حفظہ اللّٰہ تعالیٰ وسلم از وقائع صوبۂ مالوؔہ بعرض رسید کہ پہاڑ سنگھ کور باطن کہ از کمالِ نخوت و پندار مایۂ شور و فساد شدہ مصدر ہنگامہ آرائی بود از دستِ تلوک چندؔ پیشدست است دیوانِ فرزندِ ارجمند اقبال پیوند کشتہ شد و بجہنم واصل گشت اَلْحَمْدُلِلّٰہِ عَلیٰ کُلِّ حَالٍ
بیت
اے خدا قربانِ احسانت شوم
اینچہ احسانست قربانت شوم
فی الحقیقت ظہورِ این امر نتیجۂ فیضِ تربیتِ آنفرزند است کہ نوکران را دلدادہ سرگرم کارہائے عمدہ پادشاہی میکنند باین توجیہ کہ تہنیتِ خالی برزبان نیآید مالائے مروارید قیمتی پنجاہ ہزار روپیہ برائے آنفرزند مرحمت نمودیم و چون این ہندؤ ہماں مثل راست آورد کہ گویا کنجشکِ مردانہ بازے را زدہ اورا بمنصبِ پانصدی ذات و صد سوار و خطاب رائے و خلعت و شمشیر و اسپ سربلندی بخشیدیم آنفرزند ہم رعایتے درخور کہ موجبِ امتیازِ او در اقران و امثال تواند بود البتہ معہ نشانِ تحسین و آفرین و استقلالِ نیابتِ صوبہ بفرستند تا نوکرانِ دیگر را ہوسِ حُسنِ خدمت و اُمید نتیجہ افزائید
رقعہ ۱۹
فرزندِ عالیجاہ سلمہ اللّٰہ فوجداریٔ سورٹھ از فتح جنگ خان بالیؔ تغیر کردن و بہ برادرِ داروغۂ دیوانخانۂ خود دادن شیشۂ درست را از دستِ خود شکستن است قوم بالیؔ در صوبۂ گجراتؔ از مُدتہائے مؤقر و اسم و رسمِ سپاہ گری دارند فوجداریہائے صوبۂ غیر ازینہا بدیگراں دادن دُور از عقلست سورٹھؔ جائیست کہ مثل حسن علی خانؔ پسر الہ وردی خانؔ و صف شکن خانؔ وغیرہ پنجہزاریاں فوجدار آنجا بودہ اند تا از عہدۂ بندوبست انجا برآمدہ اند اگر متصدیانِ آنفرزند برنقشۂ عمل شجاعت خانؔ مرحوم راہ روند خوب است والا این صوبۂ گجراتؔ است خدانخواستہ اگر سررشتۂ عمل یک دو جا برہم خورد تدارکِ آں بطول خواہد کشید پیشتر مختار اند
بیت
من نگویم این مکن آں مکن
مصلحت بین و کار آساں کن
اَلْعٰاقِبَةُ بِالْعَافِیَةِ
رقعہ ۲۰
فرزندِ عالیجاہ باظہارِ جاسوساں معلوم شد کہ شاہراہ از بہادرپوؔر تا خجستؔہ بنیاد خالی از مخاطرۂ نیست قَطَاع الطریقان مالِ بیوپاریان و مسافرین بغارت می برند مترددین بامنیت نمی توانند آمد رفت نمود ہرگاہ درقربِ لشکرِ ما و شما این حال بودہ باشد وائے بر حالِ دور دست معلوم میشود کہ منہیانِ اخبار مُعتبر بآنفرزند نمیرسانند ازآنجا کہ غفلت و بے پروائی خلافِ طریقِ ریاست و جہانبانی است کاتبانِ جدید بتہدید تعین نمایند و عملۂ و فعلۂ پیشین را بسزا رسانند و فوجی مستعد مقرر سازند کہ استیصالِ مُفسداں از بیخ و بُن کردہ شاہراہ از شرِ جماعتِ حرامیاں پاک سازند بدعملی تاکے گوارا تواں کرد
بیت
من نمیگویم زیاں کن یا بفکرِ سود باش
اے زفرصت بیخبر درہرچہ باشی زود باش
والدُعا
رقعہ ۲۱
فرزندِارجمند عالیجاہ آبخورۂ سفید چینی خوش قماش کہ اکنون باوجودِ تلاش بہم نمیرسد بطریقِ پیش کش آوردہ بودند درین ضمن کُرسے کجکڑہ نیز بنظر داشت برائے آن فرزندِ دلبند فرستادیم شکر ہر دو عطیہ بجا آرند و در ارسالِ ڈالیٔ انبہ بتلافی مافات کوشند
رقعۂ ۲۲
فرزندِ عالیجاہ یاد داریم کہ روزی بخدمت میاں عبداللطیفؔ قدس سرہ الشریف رفتیم و در اثنائے کلام گفتیم کہ اگر اجازت باشد چند دہ از مضافاتِ کہرگونؔ برائے مصارفِ خانقاہ مقرر کردہ شود این دو مصرعہ برزبانِ صدقِ ترجمان راندند
بیت
شاہ مارا دہ دہد منّت نہد
رازقِ ما رزقِ بے منّت دہد
گفتیم ہمچنین است امّا تقدیمِ خدمتِ فقرا و اہلِ اللّٰہ برائے خیر و برکتِ دینوی و عافیتِ خود و حصولِ دعائے مزید نعمت و دولت است نہ برائے آز و منت گفتند اگر فی الحقیقت از تصمیمِ ارادۂ باطن نیّت خیر است نصف غلات از حصۂ رعایا بگیرند بلکہ از مظلومانِ محنت کش زیادہ ازاں بگذارند و اوراد و وظیفہ برائے گوشہ نشیناں متوکل کہ زبانِ سوال بستہ اند در بیابانہا و زوایائے ویران مسڪن دارند مقرر سازند و بدادِ مظلومان نوعی پرسند کہ حقِ کسے تلف نشود و دستِ اقویا از حالِ ضغفا کوتاہ باشد افزونیٔ دولت و نعمت مشاہدہ نمائیند بتقریبِ نالشِ سکنۂ چکلہ کوڑاؔ این نقل بیاد آمد کہ بے اختیار بآنفرزند قلمی شد و الدُّعا
رقعہ ۲۳
فرزندِ عالیجاہ داروغۂ توپخانہ و دیوانخانہ را فوجدار نواحِ احمدآبادؔ مقرر کردہ اند و او تہانجات بخویشاں و اقربائے مردار خوار سپردہ مستغیثان بحمایتِ داروغۂ مذکور بعدالتِ آنفرزند بار نمی یابند و جمعی مالِ مردم خوارِ اوباش رفیقِ دامادش شدہ خلق اللّٰہ را ایذا میدھند حیرانم کہ در وقت جزائے اعمال چہ جواب خواہیم داد حق سُبحانہٗ و تعالیٰ عادلست اگر ظالم را کارفرما کُنیم ہر عذابیکہ از ظالم مامورِ ما برما آید عدلست و بآن سزاواریم کہ ظالم را زور دادن و بدادِ داد خواہ نرسیدن در معنیٔ خود مجوزِ ظلم بُودن است
بیت
گندم از گندم بروید جو ز جو
از مکافاتِ عمل غافل مشو
رقعہ ٢٤
فرزندِ عالیجاہ مثل زاہدہ بانوؔ ضعیفہ بیچارہ تاکے بحالِ تباہ و محروم خواہد بود بر ما و شما حقی دارد نواسہایش آنچہ کردند نتیجۂ آں دیدند متلفِ حق بھیچ حال نباید بود یادداشتہ باشند کہ روزیکہ فیل فتح جنگ خانؔ برآنفرزند حملہ آورد میر بدہوؔ چہ کار رستمانہ فیل را از شوخی بازداشت و خلعت عنایتِ ما نگرفت کہ حقِ خانہ زادی بجا آوردم مزد چرا بگیرم برائے خدا و خاطرِ ما سینہ را از کینۂ دیرینہ پردازند و آن ضعیفہ را کہ غیرِشما دیگری ندارد مشمولِ عواطف سازند
بیت
قدیمانِ خود را بیفزائی قدر
کہ ہرگز نیآید ز پروردہ عذر
رقعہ ٢٥
فرزندِ عالی جاہ نوشتۂ اعتماد خانؔ وحی نیست کہ خواہی نخواہی برآں عمل کردہ شود بعد تحقیق آنچہ لازم است حکم کردہ خواہد شد
رقعہ ٢٦
فرزندِ عالیجاہ روزے سعد اللّٰہ خانؔ در حضور بدیر آمد اعلیٰ حضرت سبب پرسیدند عرض کرد کہ فقرۂ چند در بیاضے بنظر آمدہ بود نقل برمیداشتم تا بعرض رسانم قیامِ بنیانِ سلطنت از عدالت افزائشِ ملک و مال از شجاعت و سخاوت صحبت داشتن باعلما و فضلا و محترز بودن زقُربِ جہلا نشانِ عقلست عامل بودن بر عقائد و مستقل ماندن در عینِ شدائد مقصر نبودن در امورِ دنیوی از تدبیر راضی و شاکر ماندن برتقدیر دیرپائے خاندان از ترحم نمودن بر یتیمان و محتاج نشدنِ خود از کامروائے محتاجان و انصرام امورِ ملکی بصلاح و صوابدیدِ وزرا مظفر و منصور بودن باِستمدادِ ہمتِ فقرا تندرست ماندن از نیتِ ازالۂ دردِ دردمنداں امیدِ رحمت داشتن از جنابِ حق بعفو جرائمِ مجرمان آنحضرت خیلی محظوظ شدہ بوسہ بر پیشانیٔ خان مبرور داد و آخرِ روز چند تہانِ محمودی زردوزیٔ یکرنگ بخانِ مذکور مرحمت فرمودند خواستم کہ تنہا متلذذ نباشم بآن فرزندِ دلبند ھم نوشتیم توفیقِ عملِ بہم کنان رفیق باد
رقعہ ۲۷
فرزندِ سعادتِ توام محمد اعظم حفظہ اللّٰہ تعالیٰ وسلم ظاہراً پسر ناظرِ دیوان خانۂ آنفرزندِ عالیجاہ در نقارخانہ قمار می بازد و حیف صد حیف باوصفِ دعویٰ جہانبانی این ھمہ غفلت و نیسانی ہرکارہا را چہ شد کہ خبر نمیرسانند یارفروشے خواہد بود کاتبانِ جدید مقرر سازند و تھدید کنند
رقعہ ۲۸
فرزندِ عالیجاہ ظاہرِ ایشاں یکماہ طرف دریائے نلؔ در صیدِ کلنگ بسر بردند اگرچہ شکار شغلیست کہ ہم تماشا و ہم لذتِ غذا می دہد فاما درصورتِ فراغ از سرانجامِ امورِ متعلقہ کہ بمنزلۂ فرائض تواں گفت خوشنما و خُوش آئیندہ تر است خصوصًا ادائے حقوقِ ریاست کہ شرعًا و عرفًا واجب آمدہ و خبر بازپرسِ آں از احادیثِ معتبرہ و تواریخِ مشتہر وغیرہ کتبِ سیر یافتہ میشود برجمیع کارہا مقدم باید دانست شمارا از تمشیتِ امورِ یک صوبہ اگر اطمینانے حاصل شدہ باشد بہ تنظیم و تنسیقِ معاملاتِ متعلقۂ خانجہاںؔ و عاقل خانؔ و شجاعت خانؔ و محمد بیگؔ چرا نمی پردازند شمارا ذوقِ صید افگنی و مارا شوقِ قلاع شکنے و خرس بچکانرا گرفتنی ہیھات معاش کجا و معاد کو
بیت
ہر یکے ناصح برائے دیگراں
ناصحِ خود یافتم کم در جہاں
عمر بباطلت میگذرد و کاری از دست نمی آید فردا خدا را جواب باید داد
ع کریما بہ بخشائے بر حالِ ما
رقعہ ۲۹
فرزندِ عالیجاہ اگرچہ آنفرزندِ جوان مشتاقِ پدر پیر نیستند اما پدر پیر پُرمشتاقِ پسرِ جوانست
رقعہ ۳۰
فرزندِعالیجاہ محمد انورؔ سوداگر بتصدیتِ بنادر اصلًا مناسبت ندارد این معنی بہماں میماند کہ دزد را پاسبان کردن باکمالِ فہم و ذکأ و طبع رسا چنین تجویزِ بیجا آیندہ بعمل نیآید
رقعہ ۳۱
فرزندِ عالیجاہ قصبہ دوحدؔ از مضافاتِ صوبۂ گجراتؔ مولدِ این عاصے پُر معاصی است رعایتِ سکنہ آنجا واجب دانند و پیر منحنےؔ را کہ از مُدتے فوجدار آنجا است مستمال و بحال دارند و حرفِ مریضانِ غرض کہ فٖی قُلُوْبِھِمْ مَرَضٌ فَزَادَھُمُ اللّٰهُ مَرَضًا درشانِ آنہا است در حقِ او نشنوند
فرد
عنایت بر ضعیفاں گوشۂ چشمی دگر دارد
بمہرِ کوچکِ خود لُطفِ دیگر ھست شاہانرا
رقعہ ۳۲
فرزندِ عالیجاہ محمد بیگؔ از نوکرانِ آنفرزندِ عالیجاہ کہ در فرقۂ ضالۂ غنیمِ لئیم رفتہ میگویند کہ از قبیلۂ معتمد خانؔ دیوانِ دکنؔ و دیوان و بخشیٔ تنِ ایشان بودہ است بے شبہ آں قدیم را مقربانِ جدید در نظرِشما نتوانستند دید آن رفتۂ گذشتہ را بطلبند و پیشِ ما بفرستند کالائے بد بریشِ خاوند والا بنویسند کہ بعد اطلاعِ احوالش میتوان طلبید
رقعہ ۳۳
فرزندِعالیجاہ ھنوز استخوانِ شجاعت خانؔ و محمد بیگؔ نہ بوسیدہ و حقوقِ خدمتِ او محو نگردیدہ ورثۂ او ہمیں دو داماد و یک متبنی اند باندک تقصیر کہ صدق و بطلانِ آں العلم عند اللّٰه چرا از نان می اندازند و بنامِ ہندو از تغیر مسلمان عرضی غیر مرضی مینمایند
رقعہ ٣٤
فرزندِ عالیجاہ مندسورؔ عمدہ ترین محال صوبۂ مالوہؔ در جاگیرِ ایشاں مرحمت شدہ سابق سربلند خانؔ و حسن علی خانؔ و کم منصبان مثل نوازش علی خانِؔ رومی فوجدار آنجا بودہ اند آن نور الابصار عاملِ کارآگاہ امانت دستگاہ شجاعت پناہ آنجا بفرستند روزی بحضورِ اعلیٰحضرت مذکور شد کہ رونقِ خانہ و افزائشِ مال و آبادیٔ محالات جاگیرِ سعد اللّٰہ خانؔ را عبدالنبےؔ دیوان خان موصوف کردہ خودش مصروف بجان و دل در امورِ سرکارِ والا است وقتے کنایۃً باخانِ مذکور فرمودند کہ ما شنیدہ ایم کہ شما سنگِ پارس دارید از نظر بگذرانید عرضکرد کہ فلانی را بصورتِ انسانی و وصفِ زر فشانی دارم آنحضرت الحمدللّٰہ خواندہ برزبان در افشاں آوردند کہ بایں وصفِ خود شمارا ہم موصوف میدانیم اورا بشما ارزانی داشتیم خانِ مذکور آداب بجا آورد آدم ہوشیار امانت دار خدا ترس آبادِ آن کار کمیاب
بیت
آنچہ پُرجستیم و دیدم کم کہ بسیار است و نیست
نیست جُز آدم درینعالم کہ بسیار است و نیست
رقعہ ٣٥
فرزندِ عالیجاہ شغل و عملِ عاملِ محالِ جاگیرِ آن عالیجاہ از فرد مُرسلہ سوانح نگار ظاہر میگردد غفلت از روزِ جزا چرا
مصرعہ
داد داد از دستِ غفلت داد داد
رقعہ ٣٦
فرزندِ عالیجاہ ما شمارا خوش تجویز و خوش تمیز در ہمہ چیز میدانیم
مصرعہ
زچشمِ بد رخِ خوب ترا خدا حافظ
محمد بیگ خانؔ را تغیر کردن و شیر انداز خانؔ را فوجداریٔ سورٹھؔ دادن عجب عجب خواتمِ امور از شخصیت و شعورِ آدمی سمتِ ظہور دارد
ع سیمائے آدم آئنۂ حالِ باطنست
اینجا پنجہزاریاں سپاہی منش مثل قُطب الدین خانؔ بودہ اند اگر شما سید کمالؔ و سید مرادؔ را کہ درآں صوبہ مؤقر و معتبر اند تعین میگردید مضائقہ نبود بہر تقدیرِ فوجداری سرکارِ مذکور مع حالاتِ معمولۂ آن بجاگیرِ ایشان مرحمت شدہ از نوکرانِ فدویت نشانِ خود ہر کرا لائق دانند برگمارند امان اللّٰہ بیگؔ و بہادر بیگ شروانیؔ اگر دوریٔ آن نورالابصار اختیار کنند ظاہراً متحملِ این کار توانند شد دیانت داری و واقفِ حالی جزواعظمِ نظمِ معاملاتِ مُلکی و مالیست ضائع کارانِ مطلبِ جو موجود و خوش کردارانِ راست گو مفقود حضرت عرشِ آشیانیؔ کہ نوکران خوب داشتند از ہمیں جہت فتوحاتِ متواترہ و مہماتِ متکاثرہ می فرمودند اما در عصرِ اعلیٰ حضرتؔ بندہائے نامدارِ جان سپار و عاملانِ آبادانِ کار و دفتردارانِ ہوشیار بسیار پیش می آمدند و با اینھمہ بذاتِ قدسی صفات در رتق و فتق معاملاتِ تعلقِ خاطر و توجۂ باطن و ظاہر میفرمودند و یاد داریم در ہنگامی کہ اعلیٰ حضرت مرادبخشؔ را بجہتِ تسخیرِ ولایتِ قدیم بجانبِ بلخؔ مرخص فرمودند دیوانِ فوج مطلوب بود در حالت تجویز بست کس از اہلکار و بیکار بہم رسیدند حالا یک کس برائے دیوانیٔ بنگالہؔ کہ بحیلۂ راستی و کار دانی آراستہ باشد میخواہیم و یافتہ نمی شود از نیابیٔ آدمِ کار آہ آہ
رقعہ ۳۷
فرزندِ عالیجاہ ایشان کہ نیت بخیر دارند باوصفِ این از عملِ ظلمہ و مکافات نمودن آن فرقۂ ضالٔہ چرا غافل میباشند دربارۂ حاجی پورؔ و مین پورؔ و دیگر تہانجاتِ فوجداری کہ ہر روز دارو گیرد و جورِخطیر میشود و از پٹپڑگنجؔ و قریبِ لشکر کولیانؔ راہ میزنند و سکنۂ شہر و مسافرانِ غریب را بستہ میبرند امان اللّٰہ بیگؔ داروغۂ توپخانہ و دیوانخانہ را فوجدارِ نواح کردہ اند و تہانجات بخویشاں خائن و مردار خوار سپُردہ مظلومان بحمایتِ او پیشِ آنفرزند نمیتوانند سر بفریاد زد حیف صد حیف وقت چون سیف میگذرد و طعنِ ابنائے دنیا و خوفِ ایزد جل و علا از خاطر میرود فوجداری بیکی از گجراتیاں مثل صفدرخان بالیؔ و پسرانِ بہلول شروانیؔ باید داد کہ درعملِ شجاعت خانؔ نیکنام بودہ اند و باسکانِ شہر ممارست دارند واشگاف میگوئیم کہ در دارالجزا برعایت و غفلت از احوالِ اعمال ماخوذ خواہیم شد واقعہ نگار و ہرکارہائے معتبر و محتاط در محال بگذارند و روزمرّۂ اعمالِ حکام بخوانند و بروقت بتلافی پردازند
فرد
چو پرسشِ گنہم روزِحشر خواہد شد
تمسکاتِ گناہانِ خلق پارہ کُنند
رقعہ ۳۸
فرزندِ عالیجاہ قاضی عبداللّٰہؔ برحمتِ حق پیوست مارا و خلق اللّٰہ را درین خدمت خشنود داشتہ بود از احوالِ پسرانش اطلاع نداریم عبدالمجید خانؔ پسرِکلانِ او چندی قاضی رکابِ ایشان بود جوہرِفضیلت و بیغرضی اگر دارد بنویسند امری خطیر تر از قضا نیست کہ بندہائے او جل شانہٗ بقول و تصدیقِ قاضی اسیر و قتیل میشوند از قضاۃ شیخ الاسلام در تحقیق و تشخیص صدو و بطلان بتوفیقِ حسنات چنانکہ باید موفق بود آدم خوب اَلْنّٰادِرُ کَالْمَعْدُوْمِ
رقعہ ۳۹
فرزندِ عالیجاہ ما داروغۂ عرض مکرر شمارا محتاط شنیدہ ایم اینجا سیاوش خانؔ شاہ میر باوصفِ منصب بیش و جاگیر سیر حاصل آغشتۂ غرض است و متصدی این کار را دیانت شرط اسدالدین خانؔ پسر دلاور خانؔ کہ پیشِ ایشانست اگر این جوہرِ ضمیمۂ شعور داشتہ باشد بنویسند کہ بحضور طلبیدہ شود و بخدمتی مامور گردد این دلِ خستہ از خود رفتہ بغرض پیوستہ جویائے انسانست و آن حکمِ عنقا دارد از حکیمی پرسیدند کہ داروئے مرضِ غرض چیست گفت بیغرضی کہ جوہریست از خلقتِ جبلی و مصقلۂ آب و تاب آن نظرِ غور و توجۂ باطن آقا کہ نوکر بہیچ ممر محتاج و درماندہ نماند جوہرش در ہمہ حال روشن و مجلے باشد وزنگِ احتیاج پردہ صفائیش نگردد
رقعہ ٤٠
فرزندِ عالیجاہ اشقیا از چمارکونڈہؔ تا قادرآبادؔ بتواتر راہ میزنند و مسافرانِ کمتر راہ بسلامت طے میکنند احتمالِ غالب کہ بیخبری نخواہد بود اَلْعٰاقِلُ تُکْفٖیْہِ الْاَشَارَۃ شمارا خبر دور و نزدیک زود میرسد ازبِد احوالِ روزِجزا چرا علم ندارید فکرِ مآل فی الحال بایدکرد و نوکرِ خوب را بنوازش امتیاز بخشیدن و بد را بکیفرِ عمل رسانیدن عدلست اَلْدُّنِیٰا مَزْرِعَۃُ الْاٰخِرَۃُ انتظارِ جواب داریم ظالمی از عالمی درحقِ خود فاتحۂ خیر خواست جواب یافت کہ دربارۂ ستمگاران خبر دادِ مظلومان دعائے غیری اثر ندارد
رقعہ ٤١
فرزندِ عالیجاہ جانا عزیزا چند فقرہ از بیاضِ اعلیٰحضرت خوش آمد باقتضائے شفقتِ قلبی بے اختیار بآنفرزندِ ارجمند نوشتیم کہ تنہا متلذذ چندین چیز بہترینِ اعمال است رُوندادن بمردمِ بد نرجیدن بعدمِ حصولِ مقصد نرجانیدن مردمِ خوب مزاج نخواستن بکمالِ احتیاج صحبت داشتن بااہلِ معاد جستجو کردن باقابلانِ با استعداد بار ندادن پیشِ خود بمردمِ جہال دادن باربابِ استحقاق بقدرِ توفیق پیش از سوال مکرم داشتن اہلِ فضل مصروف نمودن مزاج بعدل میل نکردن باقوالِ غیرعقاید بے خبر نبودن از احوالِ متوکلانِ بے مکاید غنیمت دانستن وجودِ یگانگان کہ بیگانہ از خلق باشند پیش داشتن جمیعکہ مصالح اُمور دنیا و عقبیٰ بوند درین عصر ہم مردمِ خوب بسیار اند اما دل متفحص و توفیق پیش آوردنِ آنہا کو ظاہراً بعد چندے بدتر ازیں خواہد شد
فرد
من وضعِ زمانہ در فکرم
کہ مبادا ازیں بتر گردد
شما کہ داعیۂ جہانبانی دارید بجوئید و بخواہید و بگیرید و نگاہ دارید
رقعہ ٤٢
فرزندِ عالیجاہ گلشنِ رواںؔ نامِ اسپِ پھلواریؔ کہ آن عالیجاہ برائے سواری ما فرستادہ اند بسیار پسند کردیم خرامش بایال و جمال ھمہ صفات فرسیت دارد بر اسپِ نیلوفر وچواچندنؔ کہ بتواتر سوار میشوند ظاہراً از سواریٔ آنہا پُرمحظوظ اند دو اسپِ ترکی بنام خوشخرامؔ و صبارفتارؔ پیشکشِ امانت خانؔ کہ در اہتمامِ الٰہ یار خانؔ طیار شدہ اند برائے آنفرزند میفرستادیم اما آختہ بیگیؔ ممسک اشک میریزد کہ اِسپانِ خوب چرا میدھند بہر حال خواہیم فرستاد
رقعہ ٤٣
فرزندِ عالیجاہ تفصیلِ مصائبِ سفر یساقِ گھاٹہؔ از نوشتہ وکیل و اظہارِ جواسیس شنیدہ باشند حالتِ نادیدنی و محنتِ ناکشیدنی بر اسلامیان و لشکریاں گذشت الحمدللّٰہ کہ صعوبتِ این یساق سراپا مشتاق بسر آمد و بخیر و سعادت معاددت شد اگرچہ چنین ارادت از تکاثرِ سئیاتِ کائینات میگویند اما عملِ والی در انفاع و اضرارِ خلق اللّٰہ تاثیرِ کلی دارد و آں اشارت برشامتِ این بے چارۂ ناکارہ میرود قلعۂ ستارہ باسمِ اعظم تارہؔ موسوم شد شادیانۂ فتح بنوازند و حرفِ ایّامِ طفولیت یاد دارند کہ بابا جی دہون دہونؔ قلعہ برنالاؔ باسمِ نول تارہؔ موسوم شد تفصیلِ یورشِ مارا از کنیزانِ خود بپرسند
رقعہ ٤٤
فرزندِ عالیجاہ در احمدآبادؔ و میرعربؔ درویش را دیدہ اند البتہ باز بروند و سلامِ این شرمندۂ عقبیٰ و طالبِ دنیا ابلاغ نمائیند و خبرِعواقبِ امور و سلامتِ ایمان از دل و جان مسألت کنند و بگوئیند کہ نزدیکی باجل و دوری از حسنِ عمل عمرِ این غافلِ بیحاصل گذشت و قدری کہ ماندہ نیز لاحاصل میرود قدمِ حیات پیش میرود و فکرِنجات پسِ سر
فرد
آنچہ ماکردیم و برخود ہیچ نابینا نکرد
درمیانِ خانہ گم کردیم صاحبِ خانہ را
رقعہ ٤٥
فرزندِ عالیجاہ ماجرائے بے ادبی و ناہمواریٔ میربدہو کوکہؔ از وقائع رکاب آن عالیجاہ مفصل بانکشاف گرانید بیتِ مولوی معنویؔ مِصداقِ حالِ اوست
بیت
لُطفِ حق باتو مواساہا کند
چونکہ از حد بگذرد رُسوا کند
معاتب ساختن و از نظر انداختن سمتِ وجوب داشت کہ بر حقوقِ مادرِ پیر مینازد و قولِ سعدیؔ نمیداند
فرد
منت منہ کہ خدمتِ سُلطان ہمی کنم
منت شناس ازوکہ بخدمت بداشتت
بہر تقدیر ملکِ منان ایشان را بجوہرِ خرد و خلعتِ خُلق خلق کردہ اگر ایں جرم بگفتۂ ما نبخشند خوبست
ع کہ مستحقِ کرامت گناہ گارانند
رقعہ ٤٦
فرزندِعالیجاہ اعلیٰحضرت از سعد اللّٰہ خانؔ پرسیدند کہ خوشنودیٔ خالق و خیریتِ عاقبت چیست عرض کرد کہ عدالت و سخاوت کہ حضرتِ آفریدگار در ذاتِ اقدس آفریدہ شخصی از راۂ کنایہ باخانِ موصوف گفت کہ مردمِ متدین و وفادار در عرصۂ روزگار کمترند شاید بنظرِ شما درآمدہ باشد جواب داد کہ زمانہ از آدمِ خوب ہیچگاہ خالی نیست صاحبِ خرد میباید کہ دریابد و بآنہا بپردازد و بکارِ خود بسازد و گوش برحرفِ اہلِ غرض در حقِ او نگذارد اعلیٰحضرت میفرمودند کہ مردمِ متدین و آبرو طلب و متصدیٔ خوب غنیمت است ہرکرا خدائتعالیٰ برتبۂ اعلیٰ فائز گرداند باید کہ تفحصِ آنہا نماید و جوہرِ قابل رایگان نسازد اگرچہ بیگانہ باشد و از جاہلِ بیجوہر بیگانہ شود ہرچند او خود را یگانہ داند متصدیٔ آشنا پرست قرابتِ دوست افتاد نیست
رقعہ ٤٧
فرزندِ عالیجاہ روزی اعلیٰحضرت در خلوت بداراشکوہؔ ارشاد نمودند کہ درحق امرائے بادشاہی کجخلق و بدگمان نباشد و ہمہ را مشمولِ عواطف و الطاف دارد و عرضِ غرض آمیز سخن سازاں در حقِ اینجماعت نشنود کہ اینحرفِ وقتی بکار خواہد آمد از بسکہ دل میسوزد و حرفِ ناگفتنی میگوئیم نفاقِ بامردمِ کارِ ضائعِ کاریست
رقعہ ٤٨
فرزندِ عالیجاہ روزی اعلیٰحضرت متالم بغسلخانہ تشریف آوردند سعد اللّٰہ خانؔ و علی مردان خانؔ موجبِ ملالِ خاطرِ اشرف استفسار نمودند آنحضرت فرمودند کہ چند از ناظمانِ ملک و مال طعمۂ اجل شدہ اند و مردمِ دیگر با فروشکوہ بالفعل نظر نمی آیند کہ زود متحمل چنان امور خطیر توانند شد باندیشہ اینکہ مبادا انتظام ابتر شود خاطر متردد است قلیچ خانؔ عرضکرد کہ رونقِ مہمات خلافتِ ازل بنیاد منحصر بمیمنتِ شخصِ قدسی است بالفعل ہیچکس از نوکرانِ خانۂ غلام چنان تربیت شدہ اند کہ بمنصب والائے بادشاہی خدماتِ صوبجات و رتق و فتق معاملات سزاوارند بمجرد استماعِ اینحرف در مزاجِ اشرف فرحتے پدید آمد و حکم شد کہ آخرِ روز بملازمت بیآرد تا سیرِ صورت و سیرتِ آنہا کردہ شود چہ خوش باشد اگر کارہا خاطر خواہ متمشی گردد چنانچہ بروقت بحضورِ پُرنور آمد بعد تحصیلِ دولتِ ملازمتِ اقدس عرض جوہرِانسانی و کاردانی دادہ ہریک بعنایات و قدردانیٔ خدیوِ آفاقِ بمنصبِ لائق از ذات تا بنیان عزّ اختصاص یافت و آنحضرت خانِ مذکور را نیز مشمولِ عواطفِ خاص فرمودہ یکھزاری ذات و دو صد سوار اضافہ دادہ فرمودند
مصرع
اے وقتِ تو خوش کہ وقتِ ما خوش کردی
خانِ موصوف در جنبِ شکرانہ پذیرائی عرضِ خود و تفضلاتِ خداوند نعمت یک ہزار مہر باہلِ استحقاق بخش کرد
رقعہ ٤٩
فرزندِ عالیجاہ کامیاب خانؔ پیشکار بخشیٔ شما نوشتہ است
بیت
ہرکہ تیغِ ستم کشد بیروں
فلکش ھم بدان بریزد خوں
اگرچہ برائے نسق آنچہ گردید امّا اگر استعجالِ ناروا جائز نمیداشتند خوب بود معھٰذا قصاص اگرچہ از آئینِ عدالت است لیکن دل آزاری مؤجبِ ناخشنودی حضرتِ باری است ازاینجا است کہ گفتہ اند
مصرعہ
در عفو لذتیست کہ در انتقام نیست
رقعہ ٥٠
فرزندِ عالیجاہ سعادتِ توام محمد اعظم حفظہ اللّٰہُ تعالیٰ وسلم شما حالتِ اسپانِ سواریٔ ما دیدہ اید جہانگیرؔ بادشاہ بچنین آختہ بیگی سیاست شدید مینمودند خطابِ صف شکن خانؔ باین بیجوہر خیلی بیجا شد
مصرع
برعکس نہند نامِ زنگے کافور
قولِ اعلیٰحضرت است کہ آدم بیشعور ضائع کار میباشد چہ باید کرد کہ محن و مشتاق و سفر و یساق تجویز بموقع نمیتواں نمود ایشان کسی را از بندہائے رکابِ خود تجویز کردہ عرض نمائیند
فرد
باہمین مردماں بباید ساخت
چہ تواں کرد مردمان اینند
رقعہ ٥١
فرزندِ عالیجاہ واقعہ نگارِ پرگنۂ لونیؔ ببرادرِ خود مینویسد کہ پانزدہ شانزدہ ہزار روپیہ ہر سال از راہداری می آید و امین و فوجدار زیادہ از ہزار دو ہزار داخل جمع نمی نمائیند فی الحقیقت این راہ داری نیست راہ زنی است مالِ عوام محض حرام است اگر از صد پنج و چہل یک میگرفتند مضائقہ نداشت چون برین تقدیر خیانتِ امین ظاہر میشود اول بتحقیقاتِ این فرمان بنام ناظمِ صوبہ و دیوان صادر میشود بعد اثبات فہمیدہ خواہد شد آنچہ از زراعت پیدا میشود نصف بجاگیر دار گواراست و سوائے آن مالِ خالصۂ شریفہ است در عصرِ اعلیٰ حضرت شخصے ہنگام عبور سواریٔ خاص ببانگِ بلند برخواند کہ این عصرِ میمنت مآثر جامعِ جمیع احسنات است خدیو عادل وزیرِاعظم جزو رس دبیران متدین خلق اللّٰہ مرفہ الحال شکرانۂ این عطیات از جنابِ ایزدی بر ذاتِ اقدس از جملۂ مفروضات است آنحضرت بعد اشتماعی اینحروف در سواری راندن اندکی مکث نمودہ بندہائے خاص را از دور طلبیدہ دست بفاتحہ برداشتند و اورا بعنایتِ خلعت نواختند سعد اللّٰہ خانؔ درآنوقت بسمعِ والا رسانید کہ مصالح بقدرِ خواہش و خواہش بقدرِ جوہرِ پاک بہم میرسد
رقعہ ٥٢
فرزندِ عالیجاہ سعید خانؔ بہادر ظفر جنگؔ را از نظرِ اعلیٰ حضرت گذرانید و بحسنِ توفیق در حقِ او کلماتِ خیر ادا کرد سعد اللّٰہ خانؔ از حق نگذشتہ گفت خوشا حالِ سعید خانؔ کہ چنین آدم را پیش میکند و عرض اظہارِ خوش کرداریش میدہد برزبانِ مبارکِ آنحضرت رفت کہ نوکر کنانیدن کارِشما و پیش آوردن مردمِ خوب کارِما و رونق کارہائے ماست صاحبانِ رسالہ این منت بر ما گذارند کہ دبیرِ خوش تحریر و تقریر و عاملِ آبادانِ کار و سپاہئ قبیلہ دار را بسیار میخواہیم ہرجا باشد بھم رسانند و انظر نظرِ اشرف بگذراند امیر انورؔ را عرض نمود کہ آدمِ ہر صنف در عصرِ اقدس مشقِ ہر حسنِ عمل کہ میکند آخر کار در منصبِ درخور و عطائے خلعتِ فاخرہ مییابد حکم شُد کہ دیوانِ اعلیٰ امتحان جوہرش کردہ خدمت لائقِ تجویز نماید سعید خان بہادرؔ در کفارۂ اینہمہ حسنِ توفیق خدیو قدردان دہ ہزار روپیہ بفقرأ و صلحاء و غربأ تقسیم نمود
رقعہ ٥٣
فرزندِ عالیجاہ روزے بہاراملؔ دیوانِ سرکار برادرِ نامہربان فردے از نظرِ اعلیٰ حضرت گذرانید کہ دہ لک روپیہ بابت طلبِ تفاوتِ بآئینِ سرکار والا طلب است بہ تنخواۂ آن فرمان صادر شود آنحضرت فرد حوالۂ سعد اللّٰہ خانؔ فرمودند کہ آرزوئے سررشتۂ دفترِ دیوانی تحقیق نمودہ بعرضرساند خانِؔ مذکور فی الفور التماس نمود کہ اینچنین زرہا از خزانۂ تنخواہ نمیشود ثانی الحال در مطالبہ و تصرفِ حساب نقدی محسوب میگردد داراشکوہؔ بعد برخاستِ دربار بادیوانِ اعلیٰ کلماتِ تند گفت چون از روئے فرد مرسلۂ مشرف غسلخانہ بمسامعِ علیا رسید ہمانوقت شقہ برادرِ نامہربان نوشتند و این فرد ہم بقلم آوردند
فرد
باصاف دل مجادلہ باخویش دشمنی
ہرکس کشد برآئینہ خنجر بخود کشد
دریافتِ صدق و بطلان خاصۂ ابنائے ملوک است بہاراملؔ کفایت خانۂ شما و سعد اللّٰہ خانؔ صِیانتِ مالِ ما میخواہد ہرگاہ این فرد از دفترِشما درست شدہ بود بائیستے تحقیق نمود کہ تنخواۂ آن از سعد اللّٰہ خانؔ ممکن الحصول است یا نی ملول ساختن بند ہائے پادشاہی خصوص سعد اللّٰہ خانؔ بسیار بد است و بدست آوردن این مردمِ خوب مصالح کاران صاحبِ شعور واسطۂ افزائشِ مال و خوش نامی صاحبِ معاملہ اند آخرِ روز چند تہان محمودی زر دوزی یکرنگ و سہ ہزار دینار نقد بسعد اللّٰہ خانؔ انعام فرمودند
رقعہ ٥٤
فرزندِ عالیجاہ این نقلِ زبانی شخصی معتبر بگوش رسیدہ بود در رشتۂ تحریر کشیدہ شد کہ بگوشِ آنفرزند ہم برسد روزے اعلیٰ حضرت علی مردان خانؔ و سعد اللّٰہ خانؔ را در خلوتِ خاص عز اختصاص بخشیدہ از زبانِ گوہرِ فشان فرمودند کہ رتق و فتقِ ملک و مال منحصر بر فہم و انصافست نَعُوْذُبِاللّٰهِ اگر بادشاہ بیجوہر برتبۂ خلافت فائز آید و وزرا و امرائے بیحسنِ تدبیر را بر روئے کار آورد اِختلالِ کلے در نظم و نسقِ بلاد رُودہد و پریشانیٔ رعایا و بیسامانی برایا وثیقہ کم حاصلی و ویرانی شود شما حسبۃً لِلّٰہ بافقرا و صلحا صحبت داشتہ بعد نمازِ پنجگانہ برائے ما دعا میخواستہ باشد کہ رونقِ سلطنت نکاہد و ھیچ کدام بد برزبان نیآرد و بعد ما ہرکہ از پسران فرمانروا شود بتوفیقاتِ خیر موفق باشد بعضی اوقات اندیشہ بخاطر راہ می یابد کہ مہین پور خلافت اگرچہ اسبابِ شان و شوکت و سامانِ تجمل و صولت ہمہ دارد لیکن عدؤ نیکواں و دوست بدان واقع شدہ
مصرعہ
بابدان نیک و بد بہ نیکان است
و شجاعؔ غیر از سیرچشمی و صفی ندارد و مرادبخشؔ مجہول الکیفیت باکل و شرب ساختہ دائم الخمر ست مگر فلانی یعنی این عاجز فانی ذی عزم و مآل اندیش بنظر میآید اغلبکہ متحمل امرِ خطیر ریاست تواند شد سعد اللّٰہ خانؔ اینمصرعِ مولوی برخواند
ع مردِآخر بین مُبارک بندہ ایست
آنحضرت فرمودند
ع تا دوست کرا خواہد و میلش بکہ باشد
رقعہ ٥٥
فرزندِ دلبندِ من میگوئیند کہ علی مردان خانؔ و ابوسعید مرزاؔ و قلیج خانؔ روز چوکی سپاہیانرا اول تواضع قہوہ میکردند و وقتِ حاضری حاضری و ہنگامِ طعام طعام و وقتِ رخصت خوشبو و پان میدادند و بمردمِ خانۂ آن جماعت طعامِ اقسام میفرستادند و میگفتند کہ نسوان و طفلان اینہا برتنہا خوریٔ این فرقہ و کم ہمتیٔ ما طعن نکنند و حسرت نخورند شخصی در زمانِ سلف پیش بزرگی شکایتِ زمانہ آغاز کرد فرمود کہ موقعِ سپاس و موضعِ حمدِ بیقیاس است کہ انسانرا خوفِ نان و نہ غمِ مال و جان است و نہ اندیشہ سُستے دین و ایمان در زمانِ مستقبل نباتِ ابنائے دنیا مبدل خواہد گشت و جورہائے متنوعہ ظہور خواہد یافت عدل و احسان قطعًا خواہد رفت ناظمان و محافظانِ بلاد بَرملا بغارت گری خواہند گرائید خلیفۂ عصر چشم از داد خواہان خواہد پوشید امیران بمصلحت یکدیگر و بمعاونتِ ستم گران خواہند کوشید حق زائل و باطل خواہد گردید و نسوان بدلیری پیش خواہند آمد دختران بوزارت اختصاص خواہند یافت مردم ذوی القدر از بس بے دلی و بیقدری عمداً باصلاحِ کار نخواہند پرداخت و مستحقانِ امور باوجودِ گوشۂ نشینی ایمن نہ خواہند بود و بیشعوران و ناکردہ کاران کارفرمائی خواہند نمود و پسران پدر آنرا خواہند رنجانید و پدران بے شفقتی خواہند گزید زمانِ صالحہ از فسق و بیمہریٔ شوہران طالح خواہند نالید و باران بروقت نخواہد بارید حکام غلّات را بغرضِ شوم طبعی گرانتر خواہند فروشانید ممالک از تنظیم کارفرمایان ویران خواہد گردید فواحش در مساکنِ خوانین و خواقین علانیہ ساکن خواہند بود مردان بپوشیدنِ لباسِ زنان رغبت خواہند نمود
رقعہ ٥٦
فرزندِ عالیجاہ فاضل خانؔ میر ہادیٔ شما درگذشت دِل بدرد آمد پیرِرازدار سربراۂ کار خوش اعمال بود عملۂ تحاویل را سرِ حساب ببداشت و خانۂ این بے سروسامان را از میرِ سامانیٔ خود روشن می ساخت در خوش سیرتے وزیرخانِ حاجی محمدؔ ہم شبہ نبائد کرد سید محمد خانؔ و میر نیازؔ ہم اگرچہ بد نیستند امّا متصدے سختگیرند چون منتسبانِ شما اکثر ملازمِ ما شوند حالا قابل خانؔ را میخواہیم از شما بگیریم شما برائے این کار محمد محسنؔ را نگاہ دارید اینجا قحط الرجال است تا آمدنِ او عنایت اللّٰہ خانؔ سرانجام خواہد کرد مشاغل بسیار دارد حق حافظۂ مریم بیشتر است پسرش ہم از شخصیت بیگانہ نیست اما طرفِ خویشاونداں سخت میگیرد و مکرر برمزدِ تصریحِ نصائح مے کنم کہ رکناتھ سعد اللّٰہ خانیؔ خدماتِ مالی ببرادرانِ خود نمی داد و میگفت کہ خانہ براند از متصدیاں ہمیں بلاد اند خدائے تعالیٰ رفیقِ بد را ہدایت کند یا گردن بشکند
رقعہ ٥٧
فرزندِعالیجاہ انبہ ذائقۂ پسند بذائقۂ پدرِ پیر خوشگوار آمد نعمت و دولت پسرِ جوان زیاد باد
مصرعہ
ہرچہ از دوست میرسد نیکوست
رقعہ ٥٨
فرزندِعالیجاہ جانِ پدر و حاصلِ زندگانیٔ پدر صوبۂ گجراتؔ مثل بنگالہؔ و دکنؔ و کابلؔ نیست کہ بنابر بُعدِ مسافت و سرحدِ مملکت تجویزِ ناظمان خواہ مخواہ منظور شود برویۂ مامن بعد عمل نمائیند تا آنوقت کہ آنہم قریب ست بوعدہ و وعید کار متمشی باید کرد و فوجدار پرگنۂ دوحدؔ کہ پیرِ مزمنست بنابر عوارضِ بدنی ملازمتِ شما نکردہ بحال باشد بطور او واگزارند
رقعہ ٥٩
فرزندِعالیجاہ فقیری حدیثے نوشتہ آورد کہ حضرت پیغمبر صلی اللّٰہ علیہ وآلہٖ وسلم از مہتر جبرائیلؔ علیہ السلام پرسیدند کہ کُدام عمل بہترین اعمال است گفت خدمتِ ملوک کہ نفع و سرور باہلِ حاجت رساند من میخواہم کہ در خدمتِ ملوک باشم و قضائے حاجاتِ مسلمانان میکردہ باشم فرمودیم کہ نقصان نیست
رقعہ ٦٠
فرزندِعالیجاہ ہدایا کہ امرائے برائے والی آرند برگشتہ دادنِ آن نقصان بیت المالست اگرچہ اینمرتبہ برائے مصلحتی معاف کردیم لیکن آئیندہ چنین بعمل نیآید
رقعہ ٦١
فرزندِ عالیجاہ اسپِ ترکی کہ این مرتبہ فرستادہ اند صورت و سیرت خوب دارد از اسپِ اولین ہم خوب برآمد سبکسیرؔ نام گذاشتم کہ اسم بامسمیٰ باشد
رقعہ ٦٢
فرزندِ عالیجاہ موسوی خانؔ را بتجویزِ آنفرزند بخشیٔ اول کردیم آدمی اگر از عہدہ یک کار ہم خوب برآید غنیمت است صورتش بد نیست سیرتش نمیدانیم
مصرعہ
کہ خبثِ نفس نگردد بسالہا معلوم
کلیہ اینست ہرکرا خدمتے باید فرمود مخفی متحفصِ احوالش باید بود کہ ابنائی دنیا در ابتدا بتقدیمِ حُسنِ خدمت فریفتہ مینمائیند و باز اغراضِ نفسانی را کار مے فرمائیند اینجا بعد افتخار خانؔ و محمد علی خانؔ خانسانی را فاضل خانؔ و فضائل خانؔ خوب کردند کہ آثارِ خیر از ناصیۂ آنہا دیدہ میشد امراضِ بدنی را اطبا علاج توانند کرد اما مریضانِ غرض را مقلب القلوب دوا کند
رقعہ ٦٣
فرزندِعالیجاہ سلمہ اللّٰہ می خواستیم دیانت خانؔ عبدالقادر را دیوانِ سرکارِ فرزندِ زادۂ بہادر بکنیم امّا اسم بے مسمےٰ برآمد توقعِ دیانت ازو غیر متوقع
رقعہ ٦٤
فرزندِ عالیجاہ شما سلیقۂ درستی در طیاری فرمایٔشات دارید گُجراتؔ زیب و زینتِ ہندوستانؔ است و اہلِ کسب و ہُنر و اہلِ حرفہ ہمہ جہت آنجا میباشند بالفعل از کارخانۂ پادشاہی تعلقۂ آنجا آنچہ میآید در شست و گراں دریں مادہ جزورسی البتہ لازم است
رقعہ ٦٥
فرزندِ عالی جاہ از وقائعِ نربداؔ مفصل معروضِ بارگاہِ والا گردید کہ امان اللّٰہ بیگؔ داروغۂ توپخانۂ آنفرزندِ ارجمند سنتائے شیطان و ہمتائے شقی بے حیا را شکست درست دادہ چیرۂ باقخانہ و قافلہ را بسلامت آوردہ فی الواقع تلاش و جانفشانی او و رفقائش سزاوارِ تحسین و آفرینست رعائیتے کہ مناسب باشد نمایٔند و بحضور ہم معروض دارند
رقعہ ٦٦
فرزندِعالیجاہ میر جلال الدینؔ کہ از آنفرزند جدا شدہ ظاہرا ہمشیرہ زادۂ ہمت خانِؔ مرحوم است کہ میربخشیٔ ما بود سید زادہ کریم النسب صحیح الحسب است چرا برآورند
رقعہ ٦٧
فرزندِ عالیجاہ پسرانِ شمشیر خانؔ چرا جدا شدند استعفائے آنہا بے سببی نخواہد بود قدما را باندک حرف برانداختن و از جدیدان توقعِ کار داشتن محض بے معنی ما آفتابِ مشرق بدیوار و ایشاں در چنیں خیال بہرحال درحضورِ اقدس بیآیند و منصبِ پادشاہی اختیار نمایٔند مضائقہ نداریم
رقعہ ٦٨
فرزندِ عالیجاہ
بیت
ہم نشینِ تو از توبہ باید
تا ترا عقل و دین بیفزایٔد
از دیر باز مسموع میشود کہ در محالاتِ یتولِ شما ظلمِ صریح بعمل می آید مظلومی بیچارہ بوالی نرسد و او رفعِ ظلمہ از سرِ آن نکند مظلمہ در دیوانِ قضا بنامِ والی عامل بنویسد بخشیٔ دوم را اینقدر اختیار دادن و اعتبار افزودن کہ دیگری را درکارِ او مجالِ عرض نباشد چہ معنی دارد اگرچہ استقلالِ آدمِ کار ہرقدر بایٔد افزود بجاست فاما فاعلِ مختار ساختن بجزویات ساختۂ او نپرداختن محض بیجا
رباعی
با بد منشیں و باش بیگانۂ او
در دام افتی اگر خوری دانۂ او
تیر از رخِ راستی کمانرا کج دید
بنگر کہ چگونہ جست از خانۂ او
فرد
بترس از آۂ مظلوماں کہ ھنگامِ دعا کردن
اجابت از درِ حق بہرِ استقبال مے آید
رقعہ ٦٩
فرزندِ عالیجاہ افتخار خانؔ در ایّامِ خانسامانی از خوش فطرتے و ہمہ دانی و جزورسی حرفِ خوبی عرض نمود کہ بے دیانتی مخصوص باخذ و جرِ مال نیست راستی را بخلاف و خلاف را براست وانمودن عین خیانت است خیلے خوش گردیدیم و بجمیع مقربان و اہلِ خدماتِ حضور قدغن فرمودیم کہ احوالِ ہرکس را بے کم و کاست عرض میکردہ باشند و پاسِ مراتبِ خویشی و آشنائی و بیگانگی منظور ندارند
رقعہ ۷۰
فرزندِ عالیجاہ جسونت کہتریؔ را ہرگاہ اعلیٰ حضرت بخطابِ رائے امتیاز بخشیدہ دفتر دارِ تن فرمودند و ارشاد نمودند کہ میانِ ما و جاگیر طلبان امین باشی یادداشت نوسرفرازاں و اضافہ ہرگاہ رجوع شود و چہار پنج منصبداران آخرِ روز کہ ما در صحنِ غسلخانہ نقشۂ صوبہ جات و عمارات می بینیم از نظر بگذراند تا حسب و نسبِ ہریک بنظرِ ثالث دریافتہ برائے جاگیر حکم فرمائیم ہمچنین بدراوغۂ داغِ تصحیحہ حکم بود و ہرقدر کہ دستکاتِ داغِ بمواہیرِ بخشیان بیآیٔند بعرضِ قدسی رسانیدہ اسپان بداغ رساند و محلۂ درِ دیوان بنماید بسببِ تعبِ یساق پُرمشتاق توجۂ ما از کارہا برخاست لہٰذا در نسقِ ضوابط اختلالِ کُلّی راہ یافت آنحضرت مکرر می فرمودند کہ دیوانیان سرکوبِ امینان و فوجداران و داروغہ عرضِ مکرر کروڑہ بخشیان و منصبدارانِ اینہا را در تدیٔن و تدقیق شعوری باید کہ بہتر از ہمہ باشند
رقعہ ۷۱
فرزندِ عالی جاہ ماجرائے بے ادبی و بے اعتدالی ہائے ہدایت کیشِ پنجابیؔ کہ بر مزارِ فایٔز الانوار شاہؒ بندہ نوازِ گیسو درازؔ خمر خوردہ رفت و حوصلۂ خود را عرض داد مفصل از فردسوانح نگار معروضِ بارگاۂ والاگشت آنعالیجاہ را بایٔستے کہ ہرگاہ آن نابکار بایں احوالِ منکر درآنمقام رفتہ بود کساں خودرا تعین نمودہ میفرمودند کہ قشال کردہ بیآرند و جولان کردہ ہمراۂ گز بردار بحضور می فرستادند ظاہرا رعایتِ واقع نگاری برین نیآورد ازینجا گرزبردارِ شدید تعین کردیم آن لعین را بستہ بیآرد ناکساں کہ بر روئے کار آیند چنیں کنند مارا در چنین مقدمات روداری ھیچ یکی از فرزندان نیست تا بعنایت اللّٰہ خانؔ و دیگراں چہ رسد
۷۲ فرمانِ بخطِ انور در حالتِ نزاع صادر شد
سلام علیکم و علیٰ من لدیکم پیری رسید و ضغف قوی شد قوت از اعضا رفت یگانہ آمدم و بیگانہ روم خبر از خود ندارم کہ کیستم و چہ کارہ ام نفسی ڪہ بر ریاضت رفت افسوس آن باقے ماند مُلکداری و رعیّت پروری ہیچ از من نیآمد عُمرِ عزیز مُفت رفت خداوند در خانہ داریم و روشنائی آں در چشمِ تاریک نمی بینم حیات پائیدار نیست و از نفسِ رفتہ نشانی پدیدار نے و از استقبال توقع مفقود و تپ مفارقت کرد و چرم و پوست تنہا گزاشت فرزندِ کام بخشؔ اگرچہ بہ بیجاپورؔ رفت امّا نزدیکست و آنعالیجاہ ازآں ہم نزدیکتر عزیز القدر شاہ عالمؔ از ہمہ دور تر فرزند زادۂ محمد عظیم بحکم اللّٰہ العظیم نزدیک بہندوستانؔ رسیدہ لشکریاں ہمہ بے دست و پائے و سراسیمہ ہمچو من مضطرب کہ از خداوندِ خود تنہائی گزیدہ در حالتِ اضطرابست و چون سیماب بیقرار نمی فہمند کہ صاحبِ نعمتی داریم ہیچ باخود نیآوردم و ثمرۂ گناہاں ہمراہ میبرم نمیدانم کہ در چہ عقوبت گرفتار خواہم شد ہرچند نظر برالطاف و رحمت امیدِ قویست اما نظر بر اعمال و افعال تفکر نمیگذارند و چون از خود گذشتم دیگرے کجا ماند
مصرعہ
ہرچہ باداباد ما کشتے در آب انداختیم
صیانتِ بندگان اگرچہ پروردگار خواہد کرد لیکن نظر بر عالم ظاہر بر فرزندان ہم ضرورت است خلقُ اللّٰہ و مسلمین ناحق کُشتہ نشوند فرزند زادہ بہادر را دعائے آخرین بگویند وقتِ رخصت ندیدم اشتیاق باقی ماند بیگم اگرچہ ملولست لیکن مالکِ دلہا خدا است کوتہ اندیشیٔ مونثات کش ناکامی ثمرہ ندارد
الوداع الوداع الوداع
۷۳ فرمان بنام پادشاہ زادہ سیوم سُلطان محمد کام بخشؔ کہ در وقتِ آخرین صادر فرمودند
فرزند جگربندِ من در عالمِ اختیار ہرچند برضائے الٰہی نصیحت کردم و زیادہ از امکانِ وصایا نمودم چون خواستِ الٰہی نبود بگوشِ رضا کسی نشنید حالا کہ از ھمہ بیگانہ میروم بر بسے بضاعتی شما ترحم دارم امّا چہ فایٔدہ عذاب و گناہ ہرچہ کردم ثمرۂ آں باخود میبرم عجب قدرت ست کہ آمدم تنہا و میروم باین قافلہ تپ اگرچہ از دہ دوازدہ روز مرافقت داشت لیکن تاب نیآوردہ گذاشت ہرجا کہ نظر میکنم جز خدا بنظر می آید اندیشۂ لشکریاں و لشکر نظر بر وبالِ آخرت مؤجبِ ملالِ خاطر شد از خود خبرم نیست گناۂ بسیار کردم نمی دانم بچہ عذاب گرفتار خواہم شد حراستِ بندگان اگرچہ رَبُّ الْعٰلَمِیْن خواہد کرد اما بر مسلمانان و فرزندان ہم اہم است حفظ و احتیاطِ بندھا بحسبِ ظاہر ضرور عالیجاہ ہم نزدیکست آنچہ لازم بود در حقِ شما گفتہ ام او ہم بجان و دل قبول داشتہ نشود کہ مسلمانان کشتہ شوند و وبال برگردنِ این ناکارہ بماند شمارا و فرزندانِ شمارا بہ خدا میسُپارم و خود رخصت میخواہیم حالتِ اضطرابست بہادر شاہؔ در جائے کہ بود ہست و فرزندزادہ عظیم الشان نزدیک بہندوستانؔ آمدہ و فرزند زادہ بہادر در نواحیٔ گوجراتؔ حیات النساؔء چیزے از روزگار ندیدہ ملولست و حالِ بیگم بیگم داند او دیپوری والدۂ شما در بیماری بامن بودہ اِرادہ رفاقت دارد خانہ زادانِ و مردمانِ حضور ہرچند گندم نمائے جو فروشند باید برفق و مدارِ او بے پروائی کار گرفت و پا باندازہ ردا دراز کشند وَالسَّلامُ
رقعہ ۷٤
بنامِ شاہزادۂ محمد معزالدین بہادرؔ پسرِکلاں سُلطان محمَّد اعظم شاۂ عالم بہادر
فرزند زادۂ بہادر فتح الملک غازیؔ و شکستِ او مجرائے نمایاں و تحسینِ فراواں شد فوجداری لکہے جنگلؔ و دو ہزار سوار دو اسپہ و سہ اسپہ در جلدوئی حسنِ خدمت اضافہ مرحمت شد متعاقب فرمان با خلعت و شمشیر و اسپ و فیل و جواہر خواہد رسید بایٔد کہ بیش از بیش بر ملک گیری و قلع و قمعِ مفسدانِ آں صوبہ از بیخ و بُن کہ جوہرِ ابنائے ملوکست توجہ برگمارند و منتظرِ حکم در تنبیۂ سرکشاں و متوقع اضافہ مثل نوکران نشوند کہ ملک از شما است و ما خود آفتابِ لبِ بامیم
رقعہ ٧٥
فرزند زادہ بہادر فرزندان مزاجدان برائے اِضافہ محلہ داران و واقعہ نگاران نمی نویسند آنفرزند زادہ چرا تجویز بیجا می نمایٔند بلکہ اگر دانند خدمتِ واقع نگاری بدیگری مقرر نمایٔند کہ حالا واقعہ نگار واقع نگار نماند
بیت
چون غرض آمد ہُنر پوشیدہ شد
صد حجاب از دل بسوئے دیدہ شد
رقعہ ٧٦
فرزند زادۂ بہادر چون شما نثار قلعہ بیتے شاہ راگ کہ پیشتر گرفتہ اید گذرانیدہ اید این مقرر است و از فرزندِ عالیجاہ بنابرینکہ در یساقست گرفتہ نشد البتہ فراموشیٔ عالیجاہ وجہے ندارد
رقعہ ۷۷
بنامِ شاہزادہ محمد بیدار بختِؔ پسرِکلاں سُلطان محمد اعظم بہادر شاہؔ
فرزند زادہ بہادرِ من از خارج بعرض رسید کہ ہنگام بُودنِ فرزند زادہ در فتحپورؔ خیرہ سران بر موضعِ دوہرہؔ کہ جہت مصارف باغِ جہاں آراء بیگم تعلق دارد تاختند و بیگم درین باب بآن بیدار بختؔ نوشت و ایشان معذرت نامہ بخدمت بیگم نوشتند این مقدمہ چرا بجناب ما ننگاشتہ اند و سوال و جوابی کہ میانِ ہم واقع شد بچہ معنی مخفے داشتند
رقعہ ۷۸
فرزند زادہ بہادر برائے دفعِ امراضِ ظاہری و رفعِ مضرتِ سحر دعائے اجابتِ مقرون ترقب نمایٔند جمیع فضلأ و علمأ متفق اُلّلفظ اند کہ دم کردن سورۃ الاخلاص و سورۃ فاتحہ بر آب و آشامیدنِ آن خیلی سریع الاثر است و اگرچہ وزن کردن تمام بدنِ خود باطلا و نقرہ و مس و غلات و روغن وغیرہ اجناسِ معمولِ ولایٔت و اہلِ اسلام آنجا نیست امّا چون فیضِ این عمل بجمعی کثیر از محتاجان و مساکین میرسد اعلیٰ حضرت ہم در سالی دو مرتبہ عُنصر مبارک را وزن کردہ ہموزنِ ذاتِ اقدس بمستحقان خیرات میکردند اگر آن نور الابصار ہم در سالے و در ہر یک مرتبہ ہفت بار باَجناسِ جداگانہ کہ در صدر تسوید یافت عُنصرِ خود را وزن کردہ ایثار می کردہ باشند برائے دفعِ بلیّات روحانی و جسمانی خوب و مناسب
بیت
ضعف و فقر و عجزِ نادانستہ
دردِ مارا ہم دوا دانستہ
اللّٰہُ شافیُ اللّٰہُ کافیُ اللّٰہُ صافیُ
رقعہ ۷۹
فرزند زادۂ عزیز سودائے غائبانہ چیست منصبِ پادشاہی بدون خدمت و بودن در سایٔہِ رایاتِ عالیات نمی شود و فرزندِ عالیجاہ ہم اینقسم نمی کنند بحضور بفرستند یا نوکرِ خود کنند این سُنتِ فیروز جنگؔ و نصرت جنگؔ است آن نُور الابصار را بایں کار چہ کار
بیت
دورانِ بقا چون بادِ صحرا بگذشت
تلخی و خوشی و زشت و زیبا بگذشت
آیٔندہ چنین بعمل نیآید
رقعہ ۸۰
فرزند زادہ بہادرِ من درین زمان قحط الرجال و النساء کارہا باستفتائے قلب بایٔد کرد نہ بگفت و شنیدِ مردمانِ بد راہ زیادہ برین نمیتوان نوشت کہ بغیبت و معصیت کشد
مصرعہ
دیوار گوش دارد فہمیدہ لب بجنباں
رقعہ ۸۱
فرزند زادہ بہادرِ من میاں خانؔ عالمِ مریض الظاہر و الباطن و نصرت جنگؔ مخالفت است رائے دلیپؔ را واسطہ ساختہ ہر دو را موافق باید کرد و در تالیفِ دل نصرت جنگؔ کوشیدہ نیابتِ مالوہؔ بدیوانِ خود مقرر نمایند و برائے میر سامانی فدا خانؔ را فرستادہ شد
رقعہ ۸۲
فرزند زادۂ عزیزِ من از دین و دنیا مستفید و فیروز مند باشند قلعہ ترکندؔ و نولکندؔ را از اشقیائے ضلالت پیوند گرفتند الحمدللّٰہ کارہائے آں نورالابصار روز بہ سزاوار تحسین و آفرین بسیار است و شمشیر خانؔ شما ہم مدبر درستی است کارِ خوب از آدمِ خوب می آید ترکندؔ را بشمشیر گڈھؔ موسوم کردیم یکے را گرفتن و دیگری را دعویٰ کردن خاصۂ حرصِ بیتُ المالِ عالمگیری است
بیت
کاسۂ چشمِ حریصاں پُر نشد
تا صَدَف قانع نشد پر دُر نشد
رقعہ ۸۳
فرزند زادۂ بہادر دلجوئی لشکریاں جُزوِاعظمِ فیروزیست آن سعادت نہادِ عالی نژادِ بروفقِ ارشاد سراسر رشاد جدوجہدِ اتم در تمشیتِ این مُہم مصروف دارند کہ در قلمرُوِ ہندوستانؔ این پارچۂ نان عطیۂ کریمۂ حضرتِ صاحبقرآنؔ عرش آشیانست ہرچہ بمیا مِن تَفضلّات مفضلِ بیھمال برآں ایجاد و ایزادِ توان نمود شاہنامہ نویسانِ خوش تحریر تفاصیلِ آں در سلکِ ارقام خواہند کشید و بر صفحۂ روزگار ابدالابآد یادگار خواہد ماند
فرد
اگر بسیرِ چمن میروی قدم بردار
کہ ہمچو رنگِ حنا میرود بہار از دست
رقعہ ٨٤
فرزند زادۂ بہادر محلۂ ہمراہانِ خود کہ فیروز جنگؔ نمودہ زیادہ از ضابطۂ منصب و تنخواہ او بنظر آمد از توپ و رہکلہ و بان و رام جنگے و جزائر و گہڑنال و شترنال و گچنال و سواران بایراق و اسپان و فیلان بابرگستوانہائے براق و دیگر لوازمۂ طمطراق آنقدر کہ باید بلکہ نبایٔد ملاحظہ شد چنانچہ اکثرے ازاں بسرکارِ والا درآمد شما کہ مضاعفِ او مییابید چرا از رہا ضائع میڪنید و بیمصرف صرف مینمائید آنچہ درکار بود ساختنش ضرور است و دیگر ہمہ خود سازیست
رقعہ ٨٥
فرزند زادۂ بہادر عرضداشت بعینہٖ از نظر گزشت از دوحال خالی نیست مارا بمالوہؔ یا اکبرآباد بایٔد رفت و شما در دکنؔ باشید یا خلافِ آں از ہر دو شق آنچہ اصوب باشد برنگارند
رقعہ ٨٦
فرزندِ زادہ بہادر آں نور الابصار در اکثر عرضداشت مینویسد کہ باقبالِ ابد اتصالِ این بقرنہائے دشوار است تا بابد چہ رسد ہمگی بمیامِن افضالِ ایزدِ متعال نوشتہ باشند کہ خُلِقَ الْاِنْسَانِ ضَعٖیْفًا واقع شدہ
بیت
از خدا دان خلاف دشمن و دوست
کہ دل ہر دو را در تصرفِ اوست
رقعہ ۸۷
بنام محمد عظیم الدین پسر معظم شاۂ عالم بہادرؔ
فرزند زادۂ حافظِ قرآنِ عظیم و قدیم بعضے کارہائے ملکی در پیش است و شوقِ دیدنِ آنفرزند از حد بیش بایٔد کہ نظر برکارہائے سرکارِ والا و شوقِ ما کردہ بمجرد صدُورِ فرمان مرشد قُلی خانؔ را بہ نیابت در آنجا گذاشتہ خود بافیلخانہ در خزانۂ پادشاہی روانۂ حضورِ بیحضور شوند بل از پیش رسیدن فرمان کوچ کنند اَقرب باطاعت است
رقعہ ۸۸
فرزند زادۂ عظیم ہمچو من غافل از خدائے کریم ظُلم برخلق کہ ودیعتِ خالق است خوب نیست خاصۃً ابنائے ملوک را ارتکابِ آں بسیار بد مسائل حقیہ حقٌ والبعثُ والصراط حقٌ و الجزاء حق بالسِرِ والخفی ہموارہ منظورِ نظر بایٔد داشت و ہر ساعت خود را از رفتنیہائے باید شمرد و ما نونِہالِ مراد از خاکِ انتظار برخیزد و گلہائے متمنیات از صرصر آۂ مظلوماں نریزد این سوداے خاص از کجا آموختند نہ جدِ شما دارد نہ پدرِ شما بہتر آنست کہ دماغ ازیں سوداء پردازند ما خود شمارا بہتر از دیگراں مے دانستیم و شدنی می انگاشتیم
مصرعہ
خود غلط بود آنچہ ما پنداشتیم
رقعہ ۸۹
فرزند زادۂ عظیم القدر ایشان کہ در بابِ تنخواۂ پرگنہ شنکرپورؔ بجاگیر شاۂ عالیجاہ معروضداشتہ اند معلوم نشد کہ این قسمِ خیرخواہے از چہ راہ بہ خاطر گزشتہ اگر شاۂ عالیجاہ اِستدعائے این مطلب ازاں فرزند زادہ کردہ اند مضائقہ ندارد والا از سر چنین خیالہائے خام در گذرند کہ اخلاص و دوستی نمی افزایٔد بل آشوبِ پندار و غرور را شایٔد
رقعہ ٩٠
فرزند زادۂ عظیم اگرچہ احداث تاڑی محال سری بدردِ زر اندوزی دارد لیکن معنی این محالِ مفہوم نمیشود کہ کدام مفتی مفت خور فتویٰ دادہ این قسمِ صلاح اندیشانِ خان و مان برانداز را دشمنِ جانی و مالی و بدخواۂ حالی و مآلی دانند و شکر نعمتِ حق سبحانہٗ تعالیٰ بجا آرند کہ سہ صوبہ زرخیز و زرریز و ہمہ چیز ارزاں و فراواں عطا کردہ رعیت پروری را سرمایۂ دولت دنیوی و اُخروی شمارند
رقعہ ۹۱
بنام امیرالامرائے شایٔستہ خان صوبہ دار اکبر آباد
کارِخیر وفادار خُجستۂ اطوار ما در حفظِ ایزدِ متعال بودہ مُشتاق داند روزِ تحریر کہ سہ شنبہ بیستم ربیع الاولِ حالست شجاعؔ ہزیمتِ روزی بالشکرِ ظفرِ اثر کہ در رکابِ نصرت نصابِ این نیازمند ترین حضرت عزاسمہٗ بود مقابلہ نمودہ سزائے کردارِ ناہنجار درکنارِ تمام ادبارِ خویش دیدہ
بیت
از دست و زباں کہ برآید
کز عہدۂ شکرش بدر آید
تفصیلِ این فتحِ بزرگ بعد ازیں نوشتہ خواہد شد جسونت سنگھؔ نامرد پیش از جنگ دیشب کہ نزدِ غنیم آمدہ منزل کردیم گریختہ بطرفِ اکبرآبادؔ رفت ظاہراً بوطنِ خود برود خَسِرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَۃُ ذٰلِکَ ھُوَ الْخُسَّرانُ الْمُبٖیْنُ باید کہ آں عضد الخلافت بمجردِ اطلاعِ برمضمونِ این منشور والا لوازم سرور و شادمانی بتقدیم رسانیدہ بادائی شکرِ منعمِ حقیقی قیام نمایٔد و بضبطِ آنصوبۂ متعلقۂ او قرار واقع پردازد بالفعل فرزند بجان پیوند محمد سلطان بہادر را بتعاقبِ آں نا حق شناس تعین فرمودیم و ما عنقریب باکبر آبادؔ می آیٔم
رقعہ ۹۲
بنام عمدۃُ المُلڪ مدار المہامِ اَسد خانؔ
حسب العرض آنفدوی خدمتِ بخشی گری دوم بصدر الدین محمد خان صفویؔ مقرر شدہ حالا اورا باید طلبید و بریں عطیہ آگہی بخشید و تا آمدنِ آوانِ مزاجدان را ازیں دفتر ہم خبر باید گرفت کہ محرران بشومِ طبعی مجالِ تلبیس نیابند و اہلِ مطلب نیز از انسدادِ کار تصدیع نکشند
رباعے
ہرکس بضمیرِ خود صفا خواہد داد
آئینۂ خویش را جِلا خواہد داد
ہرجا کہ شکستہ بود دستش گیر
بشنو کہ ہمیں کاسۂ صدا خواہد داد
آنفدوی بخانِ جہانِ بہادرؔ نویسد کہ سوداگرانِ اسپان وغیرہ استغاثہ مینمایٔند و خبر صحیح است اَلْظُلْمُ ظُلُمٰاتٌ یَوْمُ الْقِیٰامَةِ ازچہ رُو منظور داشت و یادِ موت کہ قریب تر از شہرگِ اوست چرا گزاشت از سخطِ الٰہی و غضبِ پادشاہی بترسد و آنہا را رضامند کند
ابیات
علمِ حق باتو مواسہا کند
چونکہ از حد بگذرد رسوا کند
در خانۂ خود دیوان کردہ می نشیند
مصرعہ
چند گوئے خانۂ و این خوانِ من
آنفدوی از نصرت جنگؔ پرسیدہ بطلبد کہ نگینِ زمرد باُو مرحمت شود و لیکن بتمام خطابِ وفا نکند اگر بگویٔد نصرت جنگؔ فقط کندہ و منقر کردہ عنایٔت کنیم
فرد
دانی کہ نگینِ سلیماںؔؑ چہ نقش بود
خطے بزر نوشتہ کہ این نیز بگذرد
فقیریکہ امروز روح اللّٰہ خان آوردہ بود دیدیم بطور اجلاف نہ بشیوۂ اسلاف برچنین کس پندِ میاں عبداللطیف قدس سرّہٗ الشریف بیاد آمد کہ روزے باینعاصے فرمودند شما فقرا را نمی دیدہ باشید گفتیم ما دنیا دارانِ غرقِ عِصیانیم اگر لحظہ ہم بدیدنِ فقرائے صاحبکمال مشغول بحق شویم حالِ ما چہ باشد و بکجا رسد گفتند نہی برائے آنست کہ درویشانِ حال بروشِ بزرگانِ ماضی نماندہ اند چون ایشان را بہ بینید بد باطن تر شوید و این خوب نیست نَعُوْذُ بِاللّٰهِ مِنْهٗ آنفدوی بآں عزیز بگوید کہ حکم شدہ است اِسْتِغْنٰآءً اِلْوَجْهِ اللّٰهِ تَعَالیٰ الْعَظٖیْم و اَمْتِثَالًا لِرُتْبَةِ الْکَرِیْمُ ہرجا کہ باشد اختیار دارد بعد ازیں مارا و خود را از ملاقات نیارزد وظیفہ آنچہ مقرر شدہ خواہد رسید
رقعہ ۹۳
آنفدوے معلوم نمایٔد این عاصی کہ استعفائے این کار کردہ بود چون از مطالعۂ روایات محکمِ حاکمِ شرع استغفار نمودہ باخود خوب سنجید حیلہ سازی و کار پردازیٔ نفسِ امّارہ بود واِلا آرزو را کسی نمی توانند بند کرد
فرد
نفس اژدرہاست این کی مردہ است
از غمِ بے آلتی افسُردہ است
الحمدللّٰہ کہ ازو و از مکرِ او راضی نیستیم سیما بنقصان راضی بودن از نفس است آنفدوی باخلاص از فقرائے کرامتِ اختصاص دعائے خیریت و عافیت درہائے از بند نفس بکناند خود ہم سید صالح و کریم النفس است اگر بخضوعِ قلب بکند گنجائش دارد اللّٰھُمَّ اَحْیٖیْنٖیْ مِسْکِیْنًا وَ اَمِتْنٖیْ مِسْکِیْنًا وَ اَحْشُرْنٖیْ فٖےْ زُمْرَۃِ الْمَسَاکِیْنَ آمِیْن آمِیْن آمِیْن
رقعہ ٩٤
حسب الالتماسِ آنفدوی کہ عتیق اللّٰہ خانؔ بحال شدہ درو شروط بسیار است اوّل آنکہ جمعِ پرگنہ ہر سال زیادہ کند دویٔم آنکہ بر احدے ظلم نرود و دہی ویران نگردد سیوم حدودِ فوجداریٔ خود چنان از اقطاع الطریق خالی و از امن پر سازد کہ مسافرین و مترددین و تاجر و بیوپاری بلاوسواس آمد و رفت کنند اگر این مراتب قبول کند و بعمل آوردنی باشد سندِ بدہد والّا لا خلیفۂ ثانی امیر المؤمنین عمر رضی اللّٰه عنه در خلافتِ خود ہرکرا امیر ناحیہ میکردند عہد نامۂ چند چیز ازو میگرفتند یکی آنکہ حاجب بر در نگاہ ندارد تا مردم بے تکلف احتیاجِ خود با او رفع توانند نمود دوم آنکہ اوقاتِ خود مصروفِ کارِ خدا و خلقِ خدا دارد سوم آنکہ مرکوب اختیار نکند چہارم آنکہ چیزی برائے خود از بیت المال نگیرد کسب کردہ از وجۂ حلالِ قوتِ خود نمایٔد احیانًا اگر بنابرکبرسن یا عارضہ نتواند بمشورتِ مومناں از یکدرم تا سہ درم بگیرد زیادہ ازیں جائز ندارد پنجم ھمت مصروف بعدل دارد و در فصیلِ قضایا رعایتِ قبیلہ داری و آشنائی منظور نکند و دیگر ہم شروط بسیار در کتبِ تاریخ و سیر مرقوم است ما کہ پیرؤ ایشانیم باید کہ بقدرِ طاقتِ خود بکوشیم اَللّٰھُمَّ اِھْدِنَا الْصِرَّاطَ الْمُسْتَقٖیْمُ وَالْسَّلَامُ عَلیٰ اَھْلِ الْتَّکْرٖیْمِ
رقعہ ٩٥
آنفدوی منعم خانؔ وکیلِ شاہ عالمؔ را کہ دیوانی سرکارِ ایشان نیز یافتہ امروز برائے رخصت بیآرد تا از داعیۂ ناصواب اکبرِؔ ابتر کہ باُمیدِ امدادِ ایرانیؔ غولِ بیابانی در ہراتؔ قریب قندھارؔ مقیم شدہ باشارۂ والیٔ آنجا بطرفی می رود و انتظارِ قضیۂ نامرضیہ میکشد فرمودہ آید
نظم
نرفت از دلم قولِ آں کاسہ گر
کہ میگفت باکاسۂ پُرخطر
ندانم کہ سنگِ سپہرِ قضا
ترا بشکند پیشتر یا مرا
تدبیرش غیر از یک پسرِ خود را گذاشتن در کابلؔ بافوجِ بزرگ و محمد معز الدین بہادرؔ را داشتن در ملتانؔ باسنانِ سترگ نیست و تا انفصالِ مقدمہ یعنی رفتنِ این فانی راضی بودن بصلح و تقسیمِ ملک ممکن نے بطریقِ وصایأ گفتہ میشود کہ بسیار نامدارانِ صاحبِ داعیہ بافروختنِ نائرہِ قتال دولت را بحسرت گذاشتہ و عمر بتلخی بسر بردہ جان بندامت دادہ اند یکی ازانجملہ داراشکوہؔ بود اگر نصایٔحِ اعلیٰ حضرت می شنید چرا روزِ بد میدید و حق بطرفِ او ہم بود کہ غرض آدمی را نمیگذارد کہ دمی چند بآسایش برآرد اَللّٰھُمَّ اصْلح اُمّةِ مُحَمَّد وَ اَرْحَمْ اُمّةِ مُحَمَّد صَلَی اللّٰہُ واٰلِهٖ فٖی الْاَوَّل وَالآخِر وَالسَّلام
رقعہ ٩٦
فرد فرستادۂ امجد خانؔ متضمن بے اعتدالیہائے نواسہائے امیر الاُمرائے و پسر محمد مظفر بخشؔ پیشِ آنفدوی فرستادہ شد بمحمد یار خانؔ ہمچو من از خدا غافل حسب الحکم در بابِ قید نمودن مفسدانِ دارالخلافت و آیندہ تغافل نکردن در چنین اُمورِ ضروری دُنیوی کہ فی الحقیقت دینی ست برنگارد و فرمان ہم میفرستیم اگرچہ درکار نیست
فرد
چشمی داری و عالمی در نظر است
دیگر چہ معلم و کتابت باید
از نوشتۂ عزیزی ظاہر شد محمد اعظمؔ کسانِ خود را در شاہراہ بطریقِ ڈاک چوکی نشاندہ چہ معنی دارد باآنکہ افرادِ وقائع پیشِ اورا میرسد عجب کہ این مقدمہ بعرضِ ما نرسانیدہ شاید کہ دماغِ باری ندادہ باشد اگر درکار ہا رسائی نیست چرا در مقدماتِ بادشاہی کہ نمونۂ معاملاتِ درگاۂ الٰھیست در می آید و بنویسد کہ ایں بدعتِ خانگی را کہ در راہ چیدہ است بردارد والّا برداشتہ خواہد شد اَسْتَغْفِرُوْا اللّٰهَ رَبّٖی مِنْ ڪُلِّ ذَنْبٍ وَاَتُوْبَ اِلَیْهِ
بیت
بس کنیم و زیرکانرا این بسست
بانگ زد کردیم اگر در دہ کسست
انگشتری نگینِ زمرد کہ شب برائے قلیج خانؔ علیحدہ شدہ سادہ است اکنون چنین بخاطر میرسد کہ خطابِ او چنین قلیج خانؔ است بداروغۂ جواہر خانہ بگویٔد کہ مُہر کن طلبیدہ تمام خطابِ او کندہ بخانِ مذکور رساند
رقعہ ۹۷
خطیکہ روح اللّٰہ خانؔ بآنفدوی فرستادہ بود باطومار بمطالعہ درآمد اما مُورث تسلی تشفی نشد نقشہ برطبق نوشتۂ خود بفرستد و استدعائے بحالی کمے عبداللّٰہ خانؔ کردہ بے آنکہ کاری ازو ظہور آیٔد پذیرائی چہ حساب دارد لیکن چون خانِ مذکور برسرکارست عرضِ او مقبول شد اِنَّ اللّٰهَ یرزُقُ مَنْ یَّشٰآءُ بَغِیْرِ حِسَاب حالا از روز کارِ دست بدستہ بگیرد تا این رعایٔت گرانی نکند و کاریکہ برائے راؤ دلیپؔ درخواست کردہ اگر پیش از رسیدنِ او راؤؔ این قلعچہ را میگرفت در جلدوئے آن چنین رعایٔت جا داشت حالا کہ خود رسیدہ دلیپؔ را چہ رُو ماند مگر بخاطرِ او باتفضلِ محض
رقعہ ۹۸
میرخانؔ امسال ڈالیٔ نذر بدیر فرستادہ چنانچہ اکثر چیزہا ضائع برآمد بنویسد کہ زود زود ارسال میداشتہ باشد اگرچہ درکار نیست
فرد
حرص قانع نیست بیدلؔ ورنہ اسبابِ جہاں
آنچہ ما درکار داریم اکثرے درکار نیست
رقعہ ۹۹
آنفدوی را غراہا آنکہ میرخانؔ درگذشت اگرچہ مارا ہم بایٔد گزشت
مصرعہ
تانفس باقیست راۂ زندگی ہموار نیست
آنفدوی بدیوان دارالسلطنت لاہوؔر کہ برادرِ اوست نویسد کہ اموالِ آں مبرور بجد و کدِ تمام کہ نقیر و قطمیر و دامے و درمے بلکہ پر کاہی فرو گذاشت نشود ضبط نماید و از خوارج نیز بتقید ہرچہ تمام تر خبر گرفتہ و از تبعہ و لحقہ باُمید و بیم استفسار کردہ ہرچہ باید در قیدِ خود آرد این حقِ عبادتست چہ شخصے را کہ خلیفۂ وقت بصلاح یا فساد رعایتے افزوں از حدِ شرع نماید حقِ مومنین پامال کردہ باشد درایّامِ حیاتِ او برائے پاسِ خاطرش این معصیت برخود گرفتہ بودیم اکنون چرا باز نگیریم
بیت
گفتگو بسیار شد خامُش شدم
مسئلہ بسیار گفتم دم زدم
رقعہ ۱۰۰
محمد خانؔ را صدے اضافہ مرحمت شد و آں فدوی ببخشی الملک حکم رساند کہ در دیوانِ تسلیمات بکناند و مخلص خانؔ دربابِ اعانت دیوان بناظم خواہد نوشت و مکرم خانؔ را ہرچہ کردنی است خواہد کرد
رقعہ ۱۰۱
سرپچِ یمنّی بہ پسرِ محمد امین خانؔ دادیم بصاحب جمع جواہر خانہ حکم رساند کہ دو سہ تا بقیمتِ مناسب آخرِ روز بنظر بگذراند اگرچہ ضابطہ نیست سرپچ بشخصیکہ از چہار ہزاری منصب کم داشتہ باشد عنایت شود امّا چون طفلست برائے دلخوشیِ او چنیں عطا مضائقہ ندارد اعلیٰ حضرت ہم بہ پسر صادق خانؔ بخشی بخشیدہ بودند وقتی کہ بسنِ تمیز رسید و بزرگ شد از بستنِ آں نہے فرمودند
رقعہ ۱۰۲
فدوی درگاۂ حسن علی خانؔ بافرزند زادۂ محمد معزالدین بہادرؔ برہمزدگی نمود و بے اجازت برخاستہ آمد چنانچہ شاہ زادہ گلۂ او نوشتہ کمی منصب باید کرد و جاگیر ضبط نمود تا دیگراں را عبرت شود
بیت
کند تحمل بسیار مرد را بیقدر
کمان چو تن بکشیدن دہد کبادہ شود
نُعُوْذُ بِاللّٰهِ مِنْ شُرُوْرِ اَنْفُسِنَا وَمِنْ سَیّٰٔاتِ اَعْمَلِنٰا
رقعہ ۱۰۳
نشانی کہ فرزندِ ارجمند بآنفدوے اخلاص پیوند نوشتہ بودند بمطالعہ درآمد برائے تتمۂ جاگیر خجستہ اخترؔ کہ بسیار دوست میدارند استدعا کردہ اند محال تجویز بایٔد کرد و جہتِ تسلی چیزے بایشاں بایٔد نوشت
رقعہ ١٠٤
آنفدوی بخاطرِ خود بسنجد کہ رخصتِ فتح اللّٰہ خانؔ بکابلؔ شاید کہ خوب نباشد اول اینکہ صاحبِ الوس است دوم جگری نیز دارد سیوم مغضوب الغضب و زیادہ گو باروح اللّٰہ خانؔ دادہ بودیم باخانِ مذکور ہمچو سلوک میکرد کہ گویا او متعینۂ اوست باوجودِ آدمیت و مداراتِ او کم منصبی و جمیعتِ خود تاکیدِ حضور در بابِ اطاعت باخانِ مذکور چنان حرفہائے تلخ و تند میگفت کہ او بہ پیشِ مردم خجل و سُبک میشد چنین کس کہ سہ ہزاری شدہ و خطابِ بہادرے یافتہ بجائے دور دست رود و بامثل شاہ بہادرؔ باخبر و ہوشیار باشد نیز بایٔد دید چہ خواہد کرد اگر خاطرِ آں مخلص ازین مراتب جمع باشد چہ مضائقۂ والا بودنِ او در رکاب اولیٰست
رقعہ ١٠٥
فدوی باخلاص زبانے محمد اخلاص عنایت اللّٰہ خانؔ عرض نمود کہ مہین پورِ خلافت مقروضند و طلبِ سپاہ بسیار شدہ جائیکہ اینقدر مناصبِ نامناسب و مواجبِ بیمواجب بدونِ ملاحظۂ لیاقت مردم مقرر شود و این ھمہ انعامات و رعایاتِ بیجا بظہور رسد چرا نباشد حافظِ قرآنند و فاضلِ بیکراں وَلٰاتُبْذِّرُ تَبْذِیْرًا ہم یاد ندارند و تفسیرِ ایں گاہی سہواً ہم نمیخوانند
بیت
چشم باز و گوش باز و این ذکا
خیرہ ام در چشم بندیٔ خدا
دیوان ہم مجہولست و کشمیرؔ وطن فکری بایٔد کرد و دیوانے تجویز نمود اسلم خانؔ بدنیست
رقعہ ١٠٦
فدوی باخلاص شب ابوالوفاؔ عرض کرد کہ اسبابِ جانماز خانہ مستعمل و فرسودہ شد دیگر کارخانجات تیار باشد و ہمیں کارخانہ تیار داشتنی مندرس شود از مسلمانی بعید است بخانساماں زود حکم رساند کہ ہرچہ درکار باشد باظہارِ داروغہ سرانجام نمایٔد
مصرعہ
حیف صد حیف کہ ما دیر خبردار شدیم
رقعہ ۱۰۷
فقیر شبینہؔ بہرہ از علم ندارد و زاہدِ خشک معلوم میشود شاید کہ این ہم بریا باشد و اکثر اقوال و افعالِ او کہ یکی از آنہا ردِ فتوحست خلافِ شرع بود خلیفۂ وقت امین بیت المال است ہرچہ بکسی دہد برو حلال است و اگر از محصولِ چند دہ کہ نقبوائے علمائے ملّت و مشورتِ امرائے شریکِ ملک و دولت برائے خود اختیار نمودہ آنرا صرفِ خاص قرار دادہ باشد مروت کند نیز حلال خاصتہً بدرویشِ پروبال چہ طور حرام تواں گفت وجھش بپرسد اگر معقول گوید عرض نمایٔد تا این مغلوبِ نفس ہم معقولِ خود کند والّا ہمچو مبتدعان را کہ از خود چیزہا تراشند و نسبت بشرع دھند تنبیہ باید کرد سُلطان محمودؔ غفر اللّٰہ له ذنبۂ سُست مذھبان و مبتدعانرا در مجلس راہ نمی داد بل در ولایتِ خود جا نمیداد تادیگراں آنہا را بصورتِ فقیر دیدہ گمراہ نشوند و ایشاں نیز مجال گمراہ کردن نیابند اَللّٰھُمَّ اِھْدِنَا الْصِّرَاطَ الْمُسْتَقٖیْم وَ الْسَّلَامُ عَلَی اِھْلِ الْرَّضَا وَالتَّسْلِیْمِ
رقعہ ۱۰۸
فدوی باخلاص گلہ فتح اللّٰہ خانؔ نوشتہ اند تا وقتِ رخصتِ خانِ مذکور می دانستیم کہ صحبتِ این فضول با پادشاہزادہ برار نخواہد آمد اما چہ کنیم مارا بطورِ ما نمی گذارند و در ادائے مطلبِ خود ابرام میکنند باری پانصدی ذات فتح اللّٰہ خانؔ و سہ صد سوار تا بینان کم باید کرد و سپاہہ کمی یا برطرفی خطاب بہادری بدفترِ بخشیٔ دوم داد و حسب الحکم بآن زیادہ گو نوشت کہ نمڪ حلالی ہمیں معنی دارد کہ مرشد زادۂ خود را از خود آرزدہ کند و بالقائے منتِ خدمت فروشی کہ وضعِ سفلہ رویاں نہ رسمِ مردانِ جان بناموسِ دہ مہین پور ولی نعمت را سرگرداں نمایٔد بایٔستے باینوسیلۂ بزرگ رضائے ما بدست آوردی و بالتماسِ ایشان اضافہ گرفتے حالا ہم اگر تلافیٔ مافات کند خوبست این ارشاد در حقِ او بدہد و بپادشاہ زادہ عرضہ داشت کند و این قلعہ ہم ان شآء اللّٰہ فتح میشود امّا فکرِ سنتائےؔ شیطان ہمتا ضرور بخانِ فیروز جنگؔ برائے سزائے آن سزاوار سرچنگ بتاکید بنویسد کہ پیش از دست بر دوست جسارتش بندد
مصرعہ
مردِ آخر بیں مبارک بندہ ایست
رقعہ ۱۰۹
از منعم خانؔ این کارِ خوب سرانجام نیافت و چنانچہ باید از عہدۂ آں برنیآمد ناکردہ کار است و بیہودہ گفتار تعلیم باید کرد و بکمیٔ مراتب تنبیہ باید نمود اگرچہ من خود تربیت طلبم
مصرعہ
پیرم و سرگشتہ و گم کردہ راہ
ابونصرخانؔ در لاہورؔ ہنگامہ برپا کردہ است و مردمِ آنشہر را بجان آوردہ مگر سرِعافیتِ او میخارد یا مُلک را بے مَلک دیدہ مراتبِ او از بخشی نویسانیدہ بطلبد و آخرِ روز یا فردا بعرضرساند تا بکمۓ منصب ہوشِ آں بیہوش افزودہ آید
فرد
بایٔد نواخت فرقِ خران را بہ چوبدست
بیرون نہند چون قدمِ کجروئی ز را
زبردست خانؔ سپاہیست و درکارِ بادشاہی بہ از پدر در دارالسلطنت لاہورؔ عمل کردہ اکثر مفسدانِ شہر و نواح را تنبیہ نمودہ اماکن آنہارا خراب ساختہ حسب الحکم متضمن بتحسین و آفرین برنگارد و خلعتِ مہربانی برائے او علیحدہ بکناند
ع کہ مزدورِ خوشدل کند کارِ بیش
رقعہ ۱۱۰
فدوی باخلاص کام بخشؔ معاملہ نافہم را بخانہ محمد اعظم شاہؔ بایٔد برد دو استعذار نمودہ باہم صفا دارد
مصرعہ
دنیا نہ متاعیست کہ ارزد بہ نزاعی
رقعہ ۱۱۱
مقرب خانؔ کہ بتسخیرِ برنالہؔ موسوم شدہ حسب الحڪمی در بابِ دستگیر کردن زمیندارِ او باید نوشت و تاکیدِ زود رفتن خانِ مذکور برسرش دریں وقت کہ آں سیہ مست بادۂ غرور جریدہ از رہبری بنا بر نزاع باقوم برگےؔ بقلعہ کہلنہؔ رفتہ بزُودی ترقیم نمود غالب کہ برو دست یابد و آں براہ رُو مسلم آزار را پابندِ مکافات کند اَسْتَغْفِرُاللّٰه او چہ کند ہرچہ میکند حق میکند و بجزائے کردار میرساند
رقعہ ۱۱۲
آنفدوی فردا بباغ برود و گلدستۂ تفرج بدست آرد مردمِ چوکی امروز چہ از سایٔر و چہ غیرِ آں کہ ہمراۂ او خواہند بود در استرضائے خاطرِ او کوشیدہ سرور بر سرور خواہند افزود
مصرعہ
چون ازو گشتی ہمہ چیز از تو گشت
رقعہ ۱۱۳
فدوی درگاۂ عالیجاہ آمدہ اند محمد کام بخشؔ را برائے استقبال بایٔد رفت و بامرا کہ اسامیٔ آنہا بالمشافہ فرمودہ شد نیز حکمرساند
رقعہ ١١٤
فدوی درگاہ مخلص خانؔ بیمار است برائے عیادت آنمخلص بایٔد رفت و از طرفِ ما نیز احوال پرسید این مردم غنیمت اند سلیقۂ عرضِ او اعلیٰحضرت را بسیار خوش می آمد جائے آنست کہ جوہرِ دیانت و فدویت چنانچہ بایٔد دارد خدا شفا دھاد پسرش امروز نیآمدہ کجاست و در چہ کار بطورِ اُو نبایٔد گذاشت و تربیت بایٔد نمود چند سیپارہ حفظ کردہ بود نشود فراموش کند تعہدِ قاسم خانؔ در باب فتحِ قلعۂ چنچیؔ کہ پادشاہ زادہ کام بخش بحضور فرستادہ بجنس پیشِ آنفدوے فرستادہ شد بایٔد دید کہ اصلی دارد یا تمہیدِ دل شکستن آنفدوی است مردمِ دنیا برائے اغراضِ نفسانی چہ چیزہا نمیگویند و چہ شکستہا کہ برائے درستیٔ کارِ خود نمی بندند اگر گرفتن رانائے بیحیا و کشائشِ قلعہ ازو تواند شد چہ بہ ازیں والّا سردار خانؔ ہم کُہنہ عمل ست بدنیست باشد
رقعہ ١١٥
فدوی درگاہ فردا ملازمتِ پادشاہزادۂ شاہ عالم بہادرؔ مقرر است بخشی الملک و مردمِ دیگر را بافواجِ خودہا برائے استقبال بایٔد رفت بآئین گزین آوردہ چشمِ ما روشن ساخت
بیت
خوشا وقتی و خورم روزگارے
کہ یارے برخورد از وصلِ یارے
رقعہ ١١٦
فِدوی بااِخلاص دستخطِ دیوان بر عرضی کہ عین باشد درکارنیست این علتِ عین را از میان بایٔد برداشت میمِ معتبریِ عنایت اللّٰہ خانؔ کفایت کند باعتقادِ ما حسب المسطور ہم بر پروانہ زایٔد است قولیست مشہور کہ اوّل بنیادِ ظلم در جہاں اندک بود ہرکہ آمد براں مزید کرد تا باین غایت رسید ابراہیم خانؔ را تا اِنفصالِ قضیۂ قاضی و دیگر مردمِ کشمیرؔ نمیشود بحالیٔ کمیٔ معلوم
مصرع
کلوخ انداز را پاداشِ سنگ است
الحمدللّٰہ چنچیؔ فتحشد و رانائے مردود گریخت گرفتنش ہم چنداں کار نبود امّا باغماضِ کہنہ عملان از دست رفت و چندی دیگر دکان سرد شدنی شانِ گرم ماند بآنہا بایٔد گفت کہ بخورید دنیا را پیش ازآنکہ شما را بخورد
رقعہ ۱۱۷
فدوے بارگاہ این قدر تنگ گرفتن یار علی بیگؔ خود را از چہ را ھست نہیٔ این امر در شرع نیآمدہ و مرتبۂ ولایتِ خود ندارد چرا بر کُلُوْا وَاشْرَبُوْا عمل نمیکند و ما را و خود را زبان زدِ مردم میسازد آدمی باید کہ مقبولِ ہر قوم باشد امّا او ہم چہ کند کہ اینھم باختیارِ خود نیست
فرد
بخت و دولت بزورِ بازو نیست
تا نبخشد خدائے بخشندہ
اعلیٰحضرت در طراوتِ باغِ حیات بخشؔ و دیگر اماکن واقعۂ دولتخانہ دارالخلافت از آراستگیٔ اشجار و پرورشِ اثمار و صفائے آبگینہا و حیاض و تربیتِ نہالاں و انہار توجہ مفرط بود تا ایّامِ اقامتِ دارالخلافتِ این مسافر نیز بر اینہا نظرے میکرد اگر محمد یار خانؔ ہمیشہ خود رفتہ در نزہت و شادابۓ آں مؤکد بودہ است چہ بہتر والا حالا میبایٔد ہر روزہ یکبار خود رفت و کما ینبغی مقید و ترمیم و تصفیۂ عماراتِ قلعۂ مبارک و صاحبِ آبادؔ و اغرآبادؔ و نورباڑیؔ و سہرند باڑیؔ کہ تعلق بہ ہمشیرۂ عزیز القدر دارد و غیرہا بقیدِ انہار و اشجار از وقتِ بیرون آمدن این رفتنی تاحال باتفاق بیوتات کالمعایٔنہ شدہ برنگارد بل نقشہ بفرستد و کیفیتِ باغِ انگوریؔ و دیگر باغاتِ پائینِ قلعہ و باغِ محسن خانؔ کہ تعریفش بسیار میکنند و نیز از ثقات مسموع نمودہ عرضداشت کند کہ تا حقایٔق باَحسن وجوہ معلوم شود درزہا درصورت شکست و ریخت برائے ترمیم دادہ آید افسوس کہ تعمیر خرابۂ دل نکردیم و ہمچو اطفال بلہو و لعب باختیم
شعر
صَرَفْتُ الْعُمْرَ فٖےْ لَھْوٍ وَ لَعْبٍ
فَاٰھَا ثُمَّ اٰھَا ثُمَّ اٰھَا
رباعی
افسوس کہ عمر رفت و ہُشیاری نیست
دردا کہ اُمید خویشتن داری نیست
گفتم کہ چو بیدار شوم روز بود
ہیہات کہ رُوز رفت و بیداری نیست
قیدِ مُدعی کہ خلافِ شرع است آنہا را از دستِ این پابند رہائی بایٔد داد و بقاضی القضاۃ رجوع کرد تا مؤافِقِ شرعیتِ غرا فیصل دہد و حیف و میل برکسے نرود الحمدللّٰہ کہ قاضیٔ ما متدین است و صالح و متقی چشم بر این و آن ندارد و در انفصالِ قضایا حق و حساب منظور میدارد اِرْضَوْا بِحُکَم القٰاضِیْ شجاعت خانؔ ناظمِ صوبۂ احمد آبادؔ باضافۂ ہزاری ہزار سوار سرفراز شدہ باُو بایٔد نوشت
فرد
اینقدرہا کہ دیدۂ جزیٔست
کار کُلی ھنوز در قدرست
اگر درکارِ پادشاہی ہمیں قسمِ فدویت و جانفشانی است و در تنبیۂ مفسداں و اِستمالتِ زمینداراں ہمچنین سعیٔ جانی بعنایاتِ دیگر ہم امتیاز خواہد یافت و بمرتبۂ بلند تر ازیں مرتقے خواہد گشت
نظم
نردبانِ این جہاں ما و منیست
عاقبت زین نردبان افتادنیست
ہرکہ بالا تر رود ابلہ تر است
استخوانش خُرد تر خواہد شکست
رقعہ ۱۱۸
شجاعت خانؔ درگذشت اِنَّالِلّٰهِ وَاِنَّا اِلَیْهِ رَاجِعُوْنَ آدم کار دان بود و در گجراتؔ عمل درست میداشت صوبہ دارئ جہتِ آں ملک تجویز بایٔد کرد و دو سہ کس بجائے خود سنجیدہ عرضنمود عالیجاہؔ ہم رغبت دارند اگر پادشاہزادگی را کار نفرمایٔند و بہتر از دیگراں سرانجام توانند کرد میتواں داد بِاللّٰهِ تُوْفٖیْقُ وَمِنْهُ الرَّشَادُ درینمقدمہ بہتر از خیراندیش خانؔ دیگر ڪسی نیست اما میگویٔند کہ چشمانش از کار رفتہ باری اورا یا دیگری را مقرر نمایٔند عتیق اللّٰہ خانؔ ہم بدنیست بمقدمۂ ابراہیم خانؔ و کشمیریاںؔ حفیظ اللّٰہ خانؔ خوب ننوشتہ و مآلِ اندیشی را دخل ندادہ
بیت
حیف بریں دانش و آئینِ او
کور شدہ دیدۂ حق بینِ او
دربابِ دینداری تحقیقِ حق از دست دادن چہ معنی دارد ازینجا است کہ گفتہ اند قاضی و امین تحقیقات متعصب باید کہ بیک اقرار و انکار مقدمہ تمام نکند و در انفصالِ قضایا اصلًا کوتاہی نرود و اعتبارِ جہتِ غالب را منظور ندارد و ازینقسمِ مردم پیشتر ہم کم بودند و درینوقت کہ ایمان ضعیف و شیطان خود کجا
رقعہ ۱۱۹
درامسالِ احکامِ ابراہیم خانؔ تاخیر بسیار میرود و ہزار سوار از تا بامینانِ اُو کم بایٔد کرد بوکیل ہم چشم نمائے نمود حلمِ ما کارہا برہم میکند حقست
مصرعہ
راست نیآیٔد خواجگی بابندگے
رقعہ ۱۲۰
رُوح اللّٰہ خانؔ درخواستِ صدورِ احکام بنامِ دیوانِ دکنؔ و قلعہ دارانِ آنطرف کردہ است تا از سر رشتۂ کیفیات پرگناتِ آں ضلع چہ خالصہ و چہ جاگیر و چہ آنچہ حالا از تغیرِ مسعود خانِؔ بدنیت ضبط شدہ دریافتہ بعرضرساند آنچہ خالصہ مقرر شود برائے آں امین و کروڑے تعین نماید و آنچہ جاگیر قرار یابد پروانہ بدہد و ہنگامِ ضرورت جنسِ توپخانہ و مصالحِ مورچال آنچہ درکار شود بفرستد بایٔد نوشت و سزاولی تعین نمود کہ بیلداران را باخزانہ باُورساند و نشانی کہ فرزند زادۂ بہادرؔ بخانِ مذکور نوشتہ اند حوالۂ وکیل بایٔد کرد و یا در خطِ خود منظوری نمودہ باید فرستاد بل حرفِ اخیر بہتر اینمرد ازآں جماعت نیست کہ ہمیشہ بیکطور سُلوک داشتہ باشد این ھمہ فروتنی برائے برآوردن مطلبِ خود بود از درون ہم شایٔد صافی نباشد برائے او فہمیدہ عرض میکردہ باشد
فرد
از اِختلاط چسپاں بیگانہ کی شود خویش
ہرچند جامہ تنگ است جزوِ بدن نگردد
رقعہ ۱۲۱
ذوالفقار خانؔ ظاہراً سزاولان برائے بردن توپخانہ تعین ساختہ رُوح اللّٰہ خانؔ را در عینِ کار متردد نمودہ اگرچہ آنہم کارِ پادشاہی است امّا بخانِ مذکور برنگارد کہ تا فتحہ قلعۂ توپہا را بکار دارد و تا صورت گرفتن اینکار سزاولی آنہا معتبر نشمارد و طرحِ قلعہ و مورچال فرستادۂ او بنظر درآمد سمتے کہ برائے مورچال مقرر کردہ است خوبست و بچندین وجوہ بر اضلاعِ دیگر فوقیت دارد لیکن از خندق معلوم میشود کہ آنطرف ظاہراً زمین سنگلاخ باشد نقب زدن متعذر خواہد بود یا بدو سہ دمدمۂ سرکوپ بپا کردہ تا از تصادم ضربِ توپہا تزلزل در ثباتِ محصوران و ارکانِ قلعہ افتد و بزودے اینعقدہ کُشائش یابد فرمان ھم درینمادہ میفرستیم وآنچہ بایٔد بدستخطِ خود بمزید تاکید مینویسم
بیت
باُمید ہائے چنیں شاخ شاخ
بداریم چشمِ کشائش فراخ
اَستَغْفِرُاللّٰه اَستَغْفِرُاللّٰه اَستَغْفِرُاللّٰه
رقعہ ۱۲۲
از افراد فرستادۂ سوانحہ نگارِ لشکرِ فرزندِ زادہ بہادر معلوم شد کہ شکر اللّٰہ خانؔ باوجودِ نزدیک نمودار شدن غنیم بشربِ خُمر مشغول ماند و خود سواری نکردہ کسانرا بہ تنبیہ آنہا فرستاد و شب بخانۂ نوازش خانؔ رفتہ از شام تا بامداد بہ خوردنِ شراب و تماشائے رقص گزرانیدہ بامتناع محترز و ممتنع نمیگردد و برین ممنوع قصدِ اصرار دارد ازآنجا کہ سوانحہ نگاران برائے اغراضِ نفسانی چیز ہائے بسیار برخانہ زادان تربیت کردۂ ما می بندند بایٔد کہ آنفدوی بدیوان برنگارد کہ ہمہ مراتب را چنانچہ بایٔد تحقیق نمایٔد و بحضور معروضدارد
رقعہ ۱۲۳
بفتح اللّٰہ خانؔ بنویسد کہ حُسنِ خدمت مفصل از عرائض معلوم شُدہ موجبِ مجرائے نیکو خدمتے گشت امّا این جانفشانی را بخدمت فروشی مبدل نکند و بآزردہ کردن سرکردۂ مارا سرگرداں ننمایٔد
رقعہ ١٢٤
مستمند خانؔ فردیکہ مشعرِخرابی جاگیرِ خود بسبب چھاؤنیٔ دزداں بہ مہرِ خود نوشتہ فرستادہ بنظر درآمد التماسِ مامور شدنِ معمور خانؔ بگوشمالیٔ آں گروۂ شقاوت نشان کردہ است حسب الحکم بخانِ فیروز جنگؔ باید نگاشت کہ چون غنیم بسیار است خلفُ الصدق خود را بجمیعتِ شائستہ بآنطرف بہ فرستد
رقعہ ١٢٥
سید سعد اللّٰہ مکرر خطوط بما فرستادہ و اظہار چیزہائے بسیار نمودہ کہ سوانح نگار بندرِ سورتؔ را تغیر بایٔد کرد و خلفِ حکیم اشرفؔ متوفی را خدمتِ دارالشفا مقرر نمودہ باضافۂ یومیہ قوتِ دل بخشید بسیدؔ بایٔد نوشت کہ بعد ازیں در مقدماتِ اہلِ خدمات کہ بفتوائے آیہ کریمہ وَلٰا تَرْکِنُوا اِلَی الَّذٖیْنَ ظَلَمُوْا اَفْتَمَسَّکُمُ النّٰارُ الایہ درحقیقت ظالمند دخل ننمودہ باشد ہرچند این طائفہ برغیر ظالم نباشند برنفسِ خود ظالمند و در ہر ورق مُستدعے بودنِ خود بدُعائے موت فی اللّٰہ وَانمودہ اند حقست فِیْ ھٰذہ الْمَوْت حیٰوۃ این نیازمندِ درگاۂ بے نیاز ہم ہمیشہ این آیہ کریمہ اَللّٰھُمَّ فَاطر الْسٰمٰوات وَالْاَرض اَنْتَ وَلیّٖی فِے الدُّنْیا والاٰخِرۃ تَوَفّٖنْی مُسْلِمًا وَالْحَقْنِی بِالصَّلِحِیْنَ ورد دارد و در معنی یَلْقٖی قَبْلِ لِقَآئِهِ الْاَنْبِیَاء وَالْاُوْلِیَاء اَجْمَعٖیْنَ صورتہا بجا می آرد اگرچہ فضلائے حضور نکاتِ عمدہ گفتہ اند اما چنانچہ باید تشفی نمی شود آن معرفت آگاہ بتحقیقِ خود برنگارد والسلام
رقعہ ١٢٦
نیز رسیدن بیاقوتؔ و بعد تحقیق نشانہ شدن بدبخت کوکۂ محمد کام بخش خود آنفدوی را معلوم شدہ باشد چون تنبیۂ آں و جدا کردنِ پادشاہزادۂ نادان ضرور بود کردیم و برسرِ آں بئس القرین آنچہ آوردنی بود آوردیم وَمَنْ یَّکِنُ الشَّیْطَانُ لَهُ قَرِیْنًا فَسَآءَ قَرِیْنًا
فرد
صحبتِ سفلہ چو اِنگشث نمایٔد نقصان
گرم سوزد بدن و سرد کند جامۂ سیاہ
بشومیٔ ہمصحبتیٔ او پادشاہ زادہ ہنوز گمراہند چند چیلۂ گرو خیمہ اش بہ تیاق داری باید نشاند و از حالِ اُو خبر بایٔد داد
رقعہ ۱۲۷
خانِ جہاں بہادرؔ بایں چستی اوّل مثل کہنہ عمالان درینمُہم سُستی پیش گرفت ہرگاہ از حضورِ تاکید شدید شد خواست کہ تلافئ مافات نمایٔد نتوانست اینھمہ خرابی بے اخلاصی است چون نباشد کہ بدتر ازین عملِ زشت عملِ دیگر نیست اِنَّ الْمُنٰافِقِیْنَ فِی الدَّرْکِ الْاَسْفَلِ مِنَ النَّارِ چیزے برائے تسلیٔ او باید نوشت و ایمائے ازیں مقولہ ہم کرد تا چشم وا شود و تنبیہ پیدا گردد و اگرچہ ممکن نیست کہ دشمن باطنِ قوی است اَعْدّٖیْ عَدُّوْکَ نَفْسَکَ اَلَتٖیْ بَیْنَ جَنْبَیْکَ کی بطورِ خود میگذارد کہ اینکس گوش بحق و حقیقت دارد الٰہی از بند نفسِ برہان و مارا در تبعیتِ اُو ممیران
نظم
مہربانی دید و آں لُطفِ نخست
آنکہ کردی گمرہانرا باز جست
ہم دعا از تو اجابت ہم ز تو
ایمنی از تو مہابت ہم ز تو
رقعہ ۱۲۸
امیرالامرا درگزشت از مردمِ قدیم ہمیں یک کس ماندہ بود اِنَّالِلّٰهِ وَ اِنَّا اِلَیْهِ رَاجِعُوْنَ مطالبہ ہم دارد بدیوانِ بیوتاتِ آنصوبہ برائے ضبطِ اموال بایٔد نوشت کہ بتقیدِ تمام بضبط آرند و از مردمِ اُو بزور و گرفتگی ہر قسم کہ میسر آید بمبالغہائے پادشاہی بگیرند و دیوانِ مرحوم را فہمیدہ میگویٔند بشرطِ نیکو خدمتی رعأیتہا کردہ خواہد شد و حقیقتِ پسرانِ مغفور بعرض بایٔد رسانید بدیگری ہم دریں باب گفتہ ایم امّا بگمانِ رعایتِ قبیلہ داری اُو نوبتِ ثانی آنفدوی بایں امر مامور گردید یقین کہ برویۂ مرضیۂ خود براستی و درستی ظاہر خواہد کرد امان اللّٰہ خانؔ ہم برائے اینکار بدنیست متعین بایٔد کرد و مراتب بعرض رسانید کہ اضافہ دادہ شود و یک رعایٔت دیگر ہم بخاطر ھست نِسبت باُو بعمل مے آید
رقعہ ۱۲۹
این کار بیُوسف خانؔ مقرر شدہ مجوزِ آنمخلص ہم خوبست اما سپاہیٔست حقیقتِ عملداریٔ او معلوم نیست برآں فدوے ہرچہ منکشف باشد عرض نمایٔد برائے دیوانیٔ بُرہانپورؔ شخصے دیانتدار مطلوب است الاھم فالاھم
رقعہ ۱۳۰
مکرم خانؔ در چہ کام است باوجودِ اشتیاقِ زیارتِ حرمین شریفین توقف ازچہ راہ اَولیٰ تر ازیں چیست
بیت
حج رَبُّ الْبیت مردانہ بود
حج زیارت کردنِ خانہ بود
اَللّٰھُمَّ اَرْزُقُنَا خَیْرًا
رقعہ ۱۳۱
فرستادۂ فرزند زادۂ بہادرؔ باید گرفت امّا پیشتر وکیلِ ایشانرا گفت کہ بدون عرض نفرستادہ باشند وَالسَّلام
رقعہ ۱۳۲
مرشد قلی خانؔ ضابط است و خالی از تَدَیُّن ہم نیست اینکار اگر باُو گفتہ شود شایٔد کہ بہتر از دیگراں سرانجام نماید از طرفِ خود بپرسد مقدمہ کہ بر فضل علی خانؔ گزشتِ آں قدیم الخدمت شنیدہ باشد فوجی برائے تنبیۂ قزلباشانِؔ اوباش تعین باید کرد این عاصی میخواہد کہ مرتکبِ ھیچ گناہ و معصیتے خاصۃً ظلمی نشود امّا از آنجا کہ ملکِ بے سیاست نمی ماند و ریاست بے سیاست راست نمیآید بعضی جاہا احکام موافقِ آنوقت بغلبۂ نفس بے اختیار صادر میشود از علمأ مسئلہ بپرسد الحمدللّٰہ کہ نیتِ خود بخیرست شاید کہ نگیرد اِنَّمَا الْاَعْمَالُ بِالْنِّیَاتِ حدیثِ صحیح و بسرحد تواتر رسیدہ
رقعہ ۱۳۳
خواجہ عبدالرحیمؔ رحلت کرد دیندار متقی بود از جگر داریٔ بہرۂ تمام داشت روزے درحضور ایستادہ بود خنجر ولایتی در کمر داشت خوشم آمد گفتم خیلے خوشطرحست در جواب عرض کرد کہ نامِ ایں بہتر از طرحست پرسیدم چیست گفت رافضی ڪش فرمودیم کہ در سرکارِوالا ہم سہ چہار بہمیں طرح و نام طیار سازند از کمر برآوردہ نذرکرد و عرض نمود کہ تا آنہا طیار شوند این نیازِ محقر در سرکار اشرف باشد و رفتہ آداب بجا آورد و احوالِ پسرانِ اُو معروضدارد یا بعنایت اللّٰہ خانؔ بگویٔد کہ او عرض نمایٔد تا بقدرِ ہریک رعایت کردہ شود
رقعہ ١٣٤
خان جہاںؔ بہادر درگزشت اِنَّالِلّٰهِ وَ اِنَّا اِلَیْهِ رَاجِعُوْن سُبْحَان اللّٰه آدمی چہ قدر غافلست و نفس تاکجا بروغالب دریں ایامِ صوبہ داریٔ دکنؔ میخواست و بچہ دلگرمی آرزوئے آن میکرد آرے کارِ نفس بدتر ازینست
نظم
کُشتنِ اینکار عقل و ہوش نیست
شیرِباطن سخرۂ خرگوش نیست
عالمی را لقمہ کرد و در کشید
معدہ اش نعرہ زناں ھَلْ مِنْ مَّزِیْد
دوزخست این نفس دوزخِ اژدہا است
کو بدریاہا نگردد کم و کاست
ھفت دریا را بیآشامد ھنوز
کم نگردد سوزش اینخلق سوز
سنگہا و کافرانِ سنگ دل
اندر آیند اندر آن خوار و خجل
ہم نگردد ساکن را چندیں غذا
تا زحقّ آید مر اُورا این ندا
سیر گشتے سیر گویٔد نے ھنوز
اینست آتش اینست تابش اینست سوز
حق قدم بروے نہد از لامکاں
آنکہ او ساکن شود از کُن فکاں
چونکہ جزو دوزخ است این نفسِ ما
طمعِ کُل دارد ہمیشہ جزوہا
این قدمِ حق را بود کورا کشد
غیرِ حق خود کے کماں اورا کشد
قوتے خواہم زحق دریا شگاف
تا بسوزن برکنم این کوۂ قاف
او تعالےٰ توفیقی کرامت کند و ازیں تیرہ روزی رہائی بخشد بحرمۃ محمَّد و آلِ مُحَمَّد علیہم الصلواۃ وَ الْسَّلام
رقعہ ١٣٥
مکتوبیکہ نصرت جنگؔ بہ آنمزاجداں فرستادہ بود بمطالعہ درآمد برائے داؤد خانؔ نوشتہ است و درو اظہارِ خدمتگذاریؔ خود نمودہ در جواب چیزی بایٔد نوشت و تا فتحِ قلعہ اُمیدوار داشت بعد ازاں شایٔد کہ بعضے ازیں ملتمسات قبول ہم شود درمیانِ خود اِمکاں ندارد و دیگر برائے مصالحٔ قلعہ گیری بتربیت خانؔ حکم رساند کہ ہرچہ ضرورے باشد بفرستد و بقلعہ دارانِ آنطرف نیز برنگارد کہ آلاتِ توپخانہ از جزائر و رام جنگی و گولہ و باروت بلشکر خانِ نصرت جنگؔؔ برسانند الحکم لِلّٰهِ الواحدُ القھارُ یفعل اللّٰهُ مایشاء
رقعہ ١٣٦
از عریضۂ سپہدار خانؔ واضح شد کہ بے مہابت بسزا رسید الحمدُلِلّٰهِ عَلیٰ ذٰلِڪَ ہزاری ذات و ہزار سوار تا بینان اضافہ بایٔد داد و خلعت و شمشیر و اسپ و فیل ارسال کردہ و برائے ہمراہیاں ہم اضافہ تجویز نمود و اورا ازیں مژدہ مسرور ساخت و وکیل را ہم اگر رعایٔت ضرور باشد بایٔد کرد نِعْمَ اَلْمُوْلیٰ وَ نِعْمَ الْوَڪِیْلُ
رقعہ ١٣٧
پنج زنجیر فیل برائے فرزند زادۂ بہادر برآوردہ ایم دو زنجیر ازاں میاں خوش کردہ حوالۂ وکیلِ ایشاں نماید و اسپ و خلعتِ خاصہ و خنجرِ مرصع باعلاقہ ہم عنایت شدہ از جواہر خانؔ خبر بگیرد
رقعہ ١٣٨
سوانحہ نگار و زبردست خانؔ در بابِ سید میرکؔ چیزہا نوشتہ اند اصلی دارد یا نہ او خود را در اصحابِ تَدَیُّن میکشد از عنایت اللّٰہ خانؔ بپرسد از صالح خانؔ صوبہ داریٔ اکبرآبادؔ خوب سرانجام نشدہ است گوپال سنگھؔ را ہم در باب اعانتِ اُو بایٔد نوشت و بخانِ مذکور تسلی نامۂ قلمی ساخت
مصرعہ
چنار تا بکجا عیبِ مُفلسی پوشد
رقعہ ١٣٩
ہنگامۂ کہ بر اہتمام خانؔ مرحوم گزشت از غفلتِ ہمیں مردم است رو نبایٔد داد بل پشت و کمرِ آنہارا بچوبِ بے توجہی باید شکست ہمچو آدمِ مَتَدیُّن و خبردار کجا بہم میرسد اسپان را چناں فربہ کردہ اصطبل را نحوے رونق دادہ بود کہ بگفتن راست نمی آید اللّٰھُمَّ اَغْفِرْہٗ و اَرْحَمَهٗ واَنْتَ خَیْرُ الرَّاحِمٖیْنَ بسیف خانؔ دربابِ تنبیۂ مفسداں بتاکید بنویسد مساعدت ہم مرحمت شدہ محلِ انتظار نماندہ الاھم فالاھم
رقعہ ١٤٠
مہین پورِ خلافت برائے اضافۂ پسرِ چارمین نوشتہ اند ظاہراً سوارانِ رفیع القدر زیادہ اند برابر بایٔد کرد و افزونیٔ ذات خرد بر بزرگ صورت نمی بندد بپاسِ خاطرِ ایشاں بطور دیگر رعایت میتواں کرد میاں رضوی خانؔ و ہندو صحبت برآر نیست ہٰذٰانِ خَصٖمَانِ اَخْتَصِمُوْا فٖےْ رَبِّھِمْ الایہ تہدیدی بہندُو بایٔد نوشت
رقعہ ١٤١
رُوح اللّٰہ خانؔ بآنموضعِ زرہا ادا کرد این مسرفِ مالدار می خواہد بایں روشِ زر جرمانہ ہضم کند غلطست زر از جاگیرِ وقتی میگیرند کہ منصب دار را در حضور استعداد ادائے آں نباشد وکیل را نشاندہ ہمیں وقت مبلغ پادشاہی بگیرد و اشرفیہائے مارا نصیبِ امین پائے باقی نکند اعلیٰحضرت طالب ثراہ برائے جرمانہ تقید بسیار میکردند فوراً چیلہائے شریر و شدید تعین نمودہ زرہا را بمعرضِ وصول در می آورند یاد داریم کہ روزی از جعفر خانؔ درایامیکہ بمنصبِ وزارت اسرفرازی داشت در غسلخانہ نشاندہ اشرفیہا گرفتہ بودند خانِ مذکور از داروغۂ غسلخانہ کہ تحصیلِ زرہائے جرمانہ ہم باُو تعلقداشت بد شدہ در ایذا و اضرار اُو کمربست آنحضرت بہ برادرِ نامہربان فرمودند کہ بعد برخاستِ دیوان باہم صفا دہد و داروغہ را از خانِ مذکور دوشالہ بدہاند
رقعہ ١٤۲
پیشکار صدرالصدور مستحقین را مکرر بحضور میآرد مگر غرضی درمیان دارد منع کند کہ دیگر چنین نکردہ باشد
رقعہ ١٤٣
امروز تربیت خانؔ برائے دو سہ منگ باشی کہ دریں یورش تردد کردہ بودند عرض نمود کہ دو سہ سرپیچ مرصع عنایت شود بخانِ مذکور بایٔد گفت باآنکہ عمرے در خانہ زادی بسر بردہ و در حضور تربیت یافتہ اینقدر نمیداند کہ این جماعت دریں عرصہ نیستند کہ چنیں عنایت دربارۂ ایشاں بظہور رسد جیغۂ مرصع برائے خاطرِ اُو و دلگرمی کارِ پادشاہی مرحمت شد جواہر خانؔ خواہد رسانید مِنْهُ الْاِمْدَادِ وَالتَّایٖٔد اما آیندہ در حقِ منگباشاں چنین عرض نخواہد کرد و اگر از کسے کارِ پادشاہی دست بستہ بظہور خواہد آمد و خدمتِ پادشاہی بتقیدِ تمام خواہد نمود بانعامِ خلعت و نقد و درصورت سقط شدن اسپ بکارِ سرکار والا بعطائے اسپ سرفراز و دلخوش کردہ خواہد شد
رقعہ ١٤٤
بتربیت خانؔ ہنوز محتاج بتربیت است زریکہ برائے احشام قلعجات گرفتہ است از خارج بسمع رسیدہ کہ از روئے حساب بکسی ندادہ سوانح نگار زیانکار چہ میکند اورا خود برائے ہمیں مقرر نمودہ شد ایں جماعت باغراضِ نفسانی کارہائے عمدہ پادشاہی برہم میکند و روئے خود سیاہ نمود در تحریرِ اخبارِ تجاہل مینمایٔد قلعچہائے مستحکم و روئے بستن مفسدانِ و فوجِ بزرگ و نگاہداشتن عیسوی خانؔ ازچہ را ہست اگر از اول خبر شود ہرگز تا باینجا نرسد بعد عزلِ جاگیر ایں برآوردہ ببرہان اللّٰہ خانؔ کہ از بے جاگیرے نالش دارد باید داد ظاہراً در لشکر است بخانِ مذکور حسب الحکمی بتہدید بایٔد نوشت کہ ایں صورت چرا باینمعنی بوقوع آمد و بچہ رو مآلِ کار مدِنظر نداشت طلبِ احشام کہ نخواہد رسید و غلہ در قلعجات نخواہد بود و دزداں براں نامرداں غالب خواہند آمد آنوقت شما کجا خواہید بود قابوچیان اگر طلب گرفتہ سرگرمِ کار مانند غنیمت است و میدانیم کہ بے ایں خیال چہ امکان دارد جہتِ غرضِ خویش کارہائے ولیٔ نعمت کہ فی الحقیقت کارِ خداست برہم نمودن و بزندگئ دو روزہ حقِ مردمِ مجاہد پائمال کردن کہ در ضمنِ آن تقویتِ کفارِ خسرانِ مآل ست آئین کدام مؤمن نمک حلالست بہرالحال قبض الوصول طلب از تمامے احشام گرفتہ بفرستد و درصورت خلافِ آں سزائے خائنان و معاونانِ بیدینان برخود لازم داند کہ وَاَنَ اللّٰهَ لَایَھْدٖےْ کَیْدَ الْخَائِنِیْنَ
رقعہ ١٤٥
امین دست بدستے مجوز عنایت اللّٰہ خانؔ کہ از حضور مقرر شدہ رفتہ بود چہ کردہ
مصرعہ
ہر چیز کہ درکانِ نمک رفت نمک شد
قوتِ مقاومت ہم نبودہ چہ کند ناچار است امّا اگر چنین بود چرا برخاستہ نیآمد اگر تنخواہ نمیدادند آمدنِ خود میدادند باُو ہم از طرفِ خود تاکیدی بنویسد
رقعہ ١٤٦
مہابت خان حیدرآبادیؔ ظاہراً در لاہوؔر درگذشت و غیر از نبیرۂ کہ پدرش بحضورِ پدر رحلت کردہ ورثۂ دیگر ندارد و بدیوانِ بیوتات آنجا برنگارد کہ اموالِ اُو بہوشیاری و دیانت داری تمام ضبط نمایٔد کہ بیت المال حقِ عباد است خلیفہ امین و نوکران گماشتہ ہائے خلیفہ اند جز بمستحقین و ضغفا دیگراں را درآں نصیبہ چہ حساب
رقعہ ١٤٧
مرحمت خانؔ امروز لباسِ فاخرہ پوشیدہ بحضور آمدہ بود و دامنِ جامہ آنقدر دراز داشت کہ پا بنظر نمی آید بمحرم خانؔ فرمودیم کہ دو گرہ از دامنِ آں کوتہ عقل دور کند آن فدوے باُو بگوید کہ دامن بدستوریکہ در حضور مقرر است ہمانقدر داشتہ باشد والا قدم در غسلخانہ نگذارد مرد را باید کہ الفت بالباس سادہ پرکار داشتہ باشد زینت و تکلف خاصۂ زنانست و بہمانہا میزیبد و حرفہائے دیگر ہم مناسب این مقام بطریقِ موعظت بگوشِ او بایٔد خواند
رقعہ ١٤٨
ما کہ پان نمیخوریم این کارخانہ ہم رنگی دیگر گرفت و آبدارخانہ ہم بآب و تاب نیست ہوشیاری و جزرسی داروغہا آنست کہ ہمہ وقت ہمہ جاکارخانجات عہدۂ خود بتوزک آراستہ دارند تا وقتِ کار مجرائے آنہا ظاہر شود و نفاستِ مزاج و پاکیزگئ طبع آنہا برما ہویدا گردد و ہمہ مردم بینندگان شان دولتِ خدادادِ ما معلوم کنند و رونق و شکوۂ اُو معائنہ نمودہ ناتوان بینان پست گردند ہیہات ہیہات دعویٰ فقر و ایں ہمہ مباہات حقا بیحساب و ناصواب و ربّ الارباب عاقل خانؔ جواب حسب الحکم کہ در باب بنا نمودن قلعۂ دارالخلافۃ بمہابت خانؔ صادر شدہ خوب نوشتہ نوکر ہمچو بایٔد الشکراللّٰه والمنة
رقعہ ١٤٩
فدوی درگاہ وزارت خانؔ عبدالرحمٰن درگذشت برائے دیوانیٔ مالوہؔ چند اسم نوشتہ بفرستد کہ خدمت کردہ باشند رگہناتہہ سعد اللّٰہ خانیؔ در احیانیکہ راتقِ مہماتِ دیوانی بود میگفت کہ کارِ سرکارِ والا بکسے بایٔد فرمود کہ جوہرِ کاردانی و دماغِ معاملۂ آرائی داشتہ باشد نہ علیلِ غرض
رقعہ ١٥٠
آنفدوے مدارالمہام حسب الحکم قضا جریان بفرزندِ عالیجاہؔ قلمی نماید کہ از نوشتۂ نیکنام خانؔ بعرض رسید کہ شما ہر سہ پسرِ دیوانِ قدیمِ خود را برآوردید فہم و ذکائے رسا دارید مختارید حالا بافضائل خانؔ و میرہادیؔ مزہ نمایٔد عنایت اللّٰہ خانؔ را واسطۂ المطالبِ ایشاں کردیم بیاد داشتہ باشند کہ کوکلتاش خانؔ درحینِ نظامتِ دکنؔ و رُوح اللّٰہ خانؔ ہنگامِ صوبہ داری حیدرآبادؔ مصدر بعضے اداہائے نامناسب شدہ بودند مصلحتًا چندے معاتب داشتیم و آخر نظر بر قدمِ خدمت بآنہا درساختیم از زبانِ اعلیٰحضرت شنیدہ ایم کہ عرش آشیان اکبرؔ پادشاہ روزے میفرمودند کہ تودرملؔ برائے نقیر و قطمیرِ اُمورِ ملک و مال شعور تند دارد امّا غرورش خوش نمیآید ابوالفضلؔ باُو بد بود شکایت گونہ آغاز کرد جواب یافت نواختہ را نمیتواں برانداخت لہٰذا با آدمِ کار چار و ناچار بایٔد ساخت
فرد
خدائے را است مسلم بزرگی و الطاف
کہ جرم بیند و نان برقرار میدارد
رقعہ ١٥١
خان فیروز جنگؔ کارِخود را ناتمام گذاشت باوجودیکہ فرزند زادہ از برہان پورؔ آمدہ بدیدنش نرفتہ روانہ برارؔ شد و لفظ سپہ سالار کہ مینویسد از نوشتۂ وکیل معلوم شدہ باخبرِ غیب است دریں مادہ نہ فرمان رفتہ و نہ ما گفتہ ایم بنماید کہ منصبِ سپہ سالاری از کجا پیدا کرد
رقعہ ١٥٢
محمد باقرؔ داروغۂ کچہریٔ دیوانی درگذشت و شکار خانؔ زدِ زبان مردمِ عوام است روزی در سواری شنیدیم کہ این را بہ نسبتِ اُو مردم چہ قدر بد میگفتند مکرر گفتیم کہ او از شرارت یا این از صدارت بازآید سود نکرد و جزائے اعمال حقست خود بہتر میداند کہ برسرِ آں رفتہ چہ گذشت و برسرِ این رفتنی چہ خواہد رفت نفسِ امّارہ نمیگذارد کہ آدمی عملِ صالحہ بکند و زادِ عُقبیٰ بردارد وگرنہ ہمہ میدانند کہ ظلم کردن بد است و پیش آوردن ظلمہ بدتر ازآں گرسنہ را خدمت دادن غربا را کشتن است و دیدہ و دانستۂ از عہدہ باز پرس آخرت کہ در شک است برآمدن مشکل چہ جائے یقین داشتن جاگیر باید داد امّا خدمت نباید داد
مصرعہ
داد داد از دستِ غفلت داد داد
غلام محی الدینؔ نامی در لشکرِ عالیجاہؔ دکانی چیدہ بدرویشی متہم گردیدہ برآوردنش ضرور است
بیت
این نہ مردانند اینہا صورتند
بستۂ نانند و مردِ شہوتند
جہلائے متبذل مزاجِ مختل و اقوالِ باطل دارند ایمان کو و اسلام کجا
رقعہ ١٥٣
عالیجاہؔ تتمۂ طلب کہ در سرکارِ والا دارند التماسِ تنخواہ بر پرگنۂ لودیؔ کردہ اند بایٔد نوشت یا بوکیل بایٔد گفت کہ تتمۂ طلبِ ایشاں اگر خواہد ماند چہ مضائقہ در حسابِ مطالبہ و نقدی و قیمتِ جواہر و غیرِآں محسوب خواہد شد سودائے سوداگرانہ نیست اعلیٰحضرت زیادہ بر چہارم حصّہ از جاگیرِ پادشاہزادہا و امرأ موقوف میداشتند در عصرِ ما ہمہ ضابطہ ہائے بے ضابطہ شد بعضی اوقات جمدۃ الملک بجائے خود میگفتند کہ ما بکارِ بیرونجات گاہی مامور نشدہ ایم اگر گاہے اتفاق خواہد افتاد مردم ترکیبِ محنت و تردد مارا خواہند دید و اینمعنی زبانی ہرکارہا باللفظ بعرض والا رسیدہ بود درینوالا کہ از عرائض منہیانِ معروض شدہ کہ غنیمِ لیٔم بر ذوالفقار خانؔ ہجوم آوردہ رسد نمیگذارد و عرصہ برخانِ مذکور تنگ و کمک طلب است حکم والا بنام جمدۃ الملک عزّ اصدار یافت کہ بکمکِ پسرِ خود را زود رساند چون در رسیدنِ اُو ہمال واقع شد شقہ بخطِ انوار صادر گشت کہ ایشان خودرا عاشق پسر میگرفتند حالا کہ برو عرصہ تنگست در زود شتافتن تساہل چرا مدعی شدن دیگر و در دعویٰ صادق برآمدن دیگر است
ع دیگر بخود مناز کہ ترکی تمام شد
رقعہ ١٥٤
فدوی قدیم الخدمت بآنکہ عمری در حضور تربیت یافتہ و خدمت کردہ و گمانِ ضابطہ دیوانی و شرائفِ انسانی در حقِ اُو بیشتر است باوجود این ہمہ اہانتِ منصب دارانِ پادشاہی روا میدارد و قولِ سعدیؔ را یاد نمی آرد
بیت
من و تو ہر دو تاشانیم
بندۂ بارگاۂ سلطانیم
عجب عجب از مقولاتِ سعد اللّٰہ خانؔ است کہ الف بصورتِ قلم و نون بشکلِ دوات دیوان کہ بصفاتِ ملکی آراستہ نباشد دیوی است قلم و دوات پیش نہادہ یاحیوانی یا تصویری از نقشِ عقل و ہوش سادہ بعد ازیں احتیاط لازم داند و باعتقادِ خود نوکرِ درگاۂ والا را نیز ہمچشم خود شمارد و امتیازے کہ میبایٔد مراعاتِ آنرا نامرعی ندارد
رقعہ ١٥٥
فرزند زادۂ محمد عظیمؔ امروز عرض کردہ اند کہ پرگنۂ لشکر پورؔ در جاگیرِ شاہ عالیجاہؔ مرحمت شود از ایشاں بایٔد پرسید کہ ایں خير خواہی بچہ امید در خاطر گذشتہ اگر شاہؔ ایمائے این مطلب بآنفرزند زادۂ کردہ اند چہ مضایٔقہ والا ازیں خیالات درگذرند کہ اخلاصِ دل نمی افزایٔد بل افزایٔشِ غرور و پندار را شایٔد کَفَی باللّٰهِ تَعَالیٰ وَکِیْلاً وَاَنَا اَدْعُوا اَنْ یَرْحَمُ کُلُّھُمْ وَنُدْخِلُهُمْ ظِـلاًّ ظَلِيلاً
رقعہ ١٥٦
خبرِ مرگِ مخلص خانؔ شنیدہ باشید از شرائفِ انسانی و جوہرِ خدا دانی و ہمہ دانیٔ اُو حظ برمیداشتیم رضی اللّٰه عنه این دار مرگِ زار شدائد بسیار دارد و فوائدشِ باسیار ناپائیدار دلِ دانا و چشمِ بینا کو شخصے شکایت گونہ پیشِ ما گفتہ بود کہ ایں مرد کسی را بہتر از خود نمی داند جواب دادیم کہ بہتر از خود کسی را نمی یابد
رقعہ ١٥٧
بنام غازی الدین خان بہادر فیروز جنگؔ
خان فیروز جنگ یکرنگِ من میخواستیم برائے عیادتِ آں دولتخواہ خود بیآئیم اما بچہ رُو و کدام نظر مشاہدہ نمایٔم لہٰذا سیادت خانؔ را نیابتًا فرستادیم تا بچشمِ ما بیند و اظہار مافی الضمیر کند از میوہائے نورس آنچہ اینجا بہم میرسد انگور است اما اطبائے یونانیؔ برائے آں عمدہ مخلصاں مزاجداں مضر میگویند لہٰذا برخود ہم ناگوار کردیم ان شآء اللّٰہ تعالیٰ تقدس بعد صحتِ کامل و شفائے عاجل یکجا میخوریم
فرد
یاربّ این آرزوئے من چہ خوشست
تو بدیں آرزو مرا برساں
رقعہ ١٥٨
خان فیروز جنگؔ یکرنگِ من تفریقِ فوج لاعلاجیست فدوی زادہ را زود بحضورِ کرامتِ گنجور بفرستد کہ بانعامات و ادرارات امتیاز یافتہ باز پیشِ آں دولت خواہ خواہد رسید
فرد
ہاں مشو نومید چون واقف نۂ اسرارِ غیب
باشد اندر پردہ بازی ہائے پنہاں غم مخور
فرد
آنچہ دل از فکرِآن میسوخت بیمِ ہجربود
آخر از بیمہرئ گردون بآنہم ساختیم
رقعہ ١٥٩
خان فیروز جنگؔ یک رنگِ من الحمدللّٰه دورئ قلبی نیست
بیت
گر دریمنی و بامنی پیشِ منی
درپیشِ منی و بے منی دریمنی
از احوالِ شباروزے اکثر اطلاع میدادہ باشد تاکہ مواصلتِ صوری دست دہد خانہ زاد عنایت اللّٰہ خانؔ را ندیدہ ایم جائے اُو خالیست
مصرعہ
شاخِ گُل ہرجا کہ روید ہم گُلست
رقعہ ١٦٠
بنام ذوالفقار خان بہادر نصرت جنگؔ
نصرت جنگ بے ریو و رنگِ من در اول این ملک در قلمرُو فرمانداہانِ دہلیؔ بود و بہمنیہؔ متغلب از تصرفِ اینہا برآوردند و ایشان را منہمک و مستہلک بلذاتِ نفسانی و مستغرق اُمورِ دنیائے دنیٰ دیدہ فرصت از دست ندادہ تخت و چتر برائے خود ساختند ہرچہ کردہ بودند مکافاتِ آں را از پیشگاۂ منتقمِ حقیقے یافتند یعنی ہماں بیوفائی و نمک حرامی کہ باولیٔ نعمتاں نمودہ بودند از نوکرانِ خود دیدند سیواؔ و عنبرؔ وغیرہا نیز بآنہا سلوکِ بد نمودند
بیت
دریاب کنوں دولتت ھست بدست
کایں دولت و ملک میرود دست بدست
رقعہ ١٦١
ولایتِ زرخیز بدستِ این کافرِحربی خواجہ دشمن چرا بگذاریم و تغافل در امرِ ممکن الحصول بے مانعِ ظاہری چون کنیم فضیلتِ غِزا در صحیحین مگر نخواندہ ایم یا سلیقۂ ملک گیری ومُفسد اسیری نداریم
رقعہ ١٦٢
خان نصرت جنگؔ را و دلیپؔ وغیرہ متعینانِ خود را سوائے ملتفت خانؔ پیشِ پادشاہزادہ عالیجاہؔ بگذارد کہ آنجا ہم کار بسیار است و دستِ آنہا اگر کوتاہ باشد و درکار خللی شود فبہا کہ بعضیہا با رانائے بیحیا بیک کمانِ تیر مے اندازند و نمی فہمند کہ خود را نشانۂ تیر وبالِ آخرت میسازند
ابیات
گندم زگندم بروید جو ز جو
از مکافاتِ عمل غافل مشو
فرد
صبا بلطف بگو آں غزالِ رعنا را
کہ سر بکوہ و بیابان تو دادہ مارا
اَلْعَاقِبَةُ بِالْعٰافِیَةِ
رقعہ ١٦٣
نصرت جنگؔ بے ریو و رنگِ من چون گرفتنِ دکنؔ کہ اہم بود تمام ہمت مصروف ہمیں کار شد الحمدللّٰہ صورت یافت امّا خرچے کہ دریں سفرِ خیریت اثر شدہ و میشود و مدارِ آں بر خزانۂ ہندوستاںؔ است مبلغ ہائے کلی طلبِ طلبداران شدہ و میشود در کرناٹکؔ دفینہائے قدیم عظیم بسیار شنیدہ میشود زمیندارِ بیجاپورؔ کہ بے اصل است بتغلب متصرفست و نبیرۂ پدرِ سیوائےؔ جہنمیست ملکش ظاہراً چنداں استحکام ندارد حاصلش بگفتۂ سیدی مسعود خانؔ متوفی ہفتاد ہشتاد لک ھون ست چرا در تصرفِ اُو باشد حقیقتِ ملک و تدبیرِ نزاع از دو از نائبِ خود کہ داؤد خانؔ باشد استفسار نماید چرا اغماض و تغافل رود
رقعہ ١٦٤
خان نصرت جنگؔ من اربابِ کار تیمارِ حالِ مردم متدین کم میکنند زیراکہ ازینہا تواضعِ آنہا از اوّل تا آخر نمے آید و سفاکان درگرفتن و دادن باک ندارند یعنی آب از دریا بخشیدن بخل نمی خواہد خلافِ امریست دشوار نمیدانم روزِ جزا برمن چہ خواہد گشت و بعد ازیں برسرِ بندہائے خدا چہ مصیبت خواہد افتاد
فرد
فکرِشنبہ تلخ دارد جمعۂ اطفال را
عشرتِ امروز بے اندیٔشۂ فردا خوشست
بہرحال اربابِ کار ذوی الاعتبار را در ہمہ حال ہراساں و ترساں باید بود و ہرلحظہ الحفیظُ الاماں بایٔد گفت
رقعہ ١٦٥
بنام مرزا صدر الدین محمد خان صفویؔ بخشیٔ دوم
میرزا بخشی اخلاص کیش پنجابی بمنصبِ دوصدوپنجاہی سرفراز شدہ در دیوان تسلیمات بکناند
رقعہ ١٦٦
میرزا بخشی محمد ابراہیمؔ خجالت ندیم بمنصب سہ ہزارے و دو صد و پانصد سوار و خطابِ مرزا خانیؔ و عطائے دہ ہزار روپیہ بعرض بیگم سرمایۂ عز و افتخار اندوختہ حسب الحکم مشعرِ این عطایا باو برنگارد فَمَنْ عَفَا وَ اَصْلَحَ فَاَجْرُہُ عَلٰی اللّٰهِ
رقعہ ١٦٧
بنام عاقل خانؔ قلعہ دار صوبۂ دارالخلافہ شاہجہاں آبادؔ
عرض داشتِ آن قدیم الخدمت از نظر گزشت از ارادۂ گوشہ گزینی و استعفائے منصب نوشتہ است ہرگاہ گوشۂ خاطرِ اقدس را کہ منظورِ نظرِ خاص و پروردہ لُطفہاست باُو سپردہ باشیم دیگر کدام گوشہ بہتر ازیں میخواہد در صورتِ مُبالغہ البتہ منظور داشتہ التماسِ آں قدیم الخدمت را درجۂ پذیرائے خواہد شد و یک ہزار روپیہ کہ دوازدہ ہزار سالانہ میشود نقد مقرر خواہد گشت
رقعہ ١٦٨
بنام حمید الدین خان بہادرؔ
حمید بداند حرف چند روز است کہ شاہِ عالیجاہؔ عرض نمودند سہ کس دشمنِ جانی منند حمید خانؔ و امیر خانؔ و منعم خانؔ گفتیم امیر خانؔ نیکذات است باکسی دشمن نیست و خانِ حمیدؔ شاید ہم نباشد و احوالِ منعم خانؔ ظلوم جُھول بارے فکرِخود کردید از حالِ خود چرا غافلید و مقدمۂ موتِ خود ہمانست کہ اَلْمَوْتُ قَرِیْبٌ مِنْ شِرَاڪِ النَّعْلِ وَاَقْرَبُ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیْدِ ہائے افسوس افسوس
بیت
گہے از دست و گاہی از دل و گاہی زپامانم
بسرعت میروی اے عمر میترسم کہ وامانم
اگر مناسب داند بعالیجاہؔ بسپاریم و اگر کدورتی باشد صفا دھیم نادرِ امانتِ این فانی خیانت نکند ہرچہ بخاطر رسد برنگارد یا عرضنمایٔد
رقعہ ١٦٩
بنامِ عنایت اللّٰہ خانؔ دیروز بوالوفاؔ حاضر بود کہ درویشی سادہ دل آمدہ چیزی برائے عیال خواست گفتیم فقیر را بمُدّعا چہ کار فقیرِ دل بریدہ و گریبان دریدہ می بایٔد مردم فقیر فقیر میگویند نمیدانند فقر چیست و چہ معنی دارد
فرد
جہاں آئینۂ وہم است و اینصورت پرستانش
نفس پردازِ تقلیدند و میگویند لِلّہی
اَللّٰھُمَّ نَبِّھْنَا عَنْ نُوْمِ الْغٰافِلِیْنَ آمین آمین آمین
رقعہ ١٧٠
ہدایت کیش و اخلاص اندیش از اسلام آوردن خیلی برخود مینازند بیحیائیست حالِ اولین در حضور چنین و نارسائی مزاج دومین درآنجا باعالیجاہؔ چناں فہمیدہ بایٔد گفت
قطعہ
نخشبےؔ خیز و بازمانہ بساز
ورنہ خود را نشانہ ساختن ست
زیرکانِ زمانہ مے گویٔند
زِیرکی بازمانہ ساختن است
خدا گوشِ شنوا و چشمِ بینا دھاد وَالْسَّلَامُ عَلیٰ اَھْلِ الرُّشْدِ وَالْسُّدَادِ سُلوکی کہ این کورِ نمکان بپادشاہزادہ کردند او شنیدہ باشد چہ کنیم خود کردہ را درمان نیست و ما برطبقِ عرائض این نمکحرامان حکم کردیم و گونہ اجازت دستگیر کردن دادیم معلوم نبود کہ این بے دیناں انقدر جرأت بہم رسانیدہ اند کہ بحضورِ پادشاہان دروغ عرض خواہند کرد و حرفِ بے اصل نسبتِ بآں سعادت مند نمود خوب یار باقی صحبت باقی ان شآء اللّٰہ تعالیٰ می فہمیم بالفعل حسب الحکمی بنام فرزندِ عالیجاہؔ نوشتہ زود بیار علی بیگؔ بدہد کہ حسن بیگؔ ویرانکار چکلہ کوڑاؔ برعایتِ خویشی افضلِؔ اجہل تغیر نشد و سکنۂ آنجا تواتر فریاد میزنند و میگویٔند
مصرعہ
اگر تو می ندہے داد روزِ داد ھست
اٰخِرُالدَّوَا الْکَیُّ این چکلہ از جاگیرِ ایشان تغیر خواہد شد و عوض نخواہند یافت زمین سخت آسمان دور دیوان را میاں صاحبِ جاگیر و رعایأ و عاملِ امین گفتہ اند دیوانی کردن آسان و امین بودن مشکل مشکل در بعضی محالات حصۂ سپاۂ شما زورِ ظالمان است آدم خدا ترس و آبادانِ کار چیدہ و فہمیدہ بمیزانِ فکر سنجیدہ زود تعین نمایٔند کہ از روزِ جزأ بَرِی الْذِّمہ ما و شما شویم عامِلانِ خویش و برادرِ دیوان و واقعہ نگاران ابنائے جنسِ امین و فوجداران نباشند
رقعہ ١۷۱
بہدایت اللّٰہ خانؔ زریں رقم بگویٔد کہ این ربّاعی در بیاضیکہ بپادشاہزادہ محمد کام بخشؔ مرحمت میشود بحظِ خود بنویسد
رُباعی
آتش بدو دستِ خویش در خرمنِ خویش
من خود زادہ ام چہ نالم ازدشمنِ خویش
کس دشمنِ من نیست منم دشمنِ خویش
اے وائے من و دستِ من و دامنِ خویش
رقعہ ١٧٢
میرجلال الدینؔ کہ از شاہِ عالیجاہؔ جدا شدہ ظاہراً ہمشیرہ زادہ ہمت خانؔ است کہ بخشیٔ ما بود سید زادہ کریم النسب صحیح الحسب است چرا برآوردند از وکیل بہ پرسد
رقعہ ١٧٣
نوشتۂ معتمد خانؔ وحی نیست کہ خواہ مخواہ براں عمل توان کرد و بندوبست ازیں چیزہا میرود بہرالحال چون او خود بخود بیزار است و مستعفی شدہ بنویسد کہ بدیوانِ اکبرآبادؔ آمدہ خبردار باشد و دستِ ناظم را از اُمُورِ دیوانی کہ دیوان را سادہ دیدہ دراز نمودہ کوتاہ کند یا دیوانے لاہورؔ بدیگری تجویز کند
رقعہ ١٧٤
اسد خانؔ و پسرش بحضور نوشتہ اند کہ پادشاہزادہ بحمایتِ رانائے حربے کمر بستہ اند و میخواہند کہ بہ قلعہ در آیٔند چنانچہ یک روز بہمیں ارادہ سوار شدہ تا پاے قلعہ رفتند امّا زمیندار مردود از خبرداری بندہائے پادشاہی نتوانست از قلعہ برآمد و ایشانرا برد و تاخیر در فتحِ قلعہ بہمیں سبب است حسب الحکم دربابِ محافظتِ پادشاہزادہ و مفتوح ساختن قلعہ بآنہا باید نوشت و مکرر بقلم آوردہ حوالۂ یار علی بیگؔ نمود کہ بڈاک بفرستد نشود کہ مثلِ بادشاہزادہ مرحوم و مغفور بہ مخالفت پیوندد و کارِ پادشاہی برہم شود
فرد
حقوقِ خدمتِ صد سالہ لعبِ اطفال است
بکشوری کہ درو کودکان خداوند اند
شریفِ مکّۂ معظمہؔ در ہندوستانؔ بسیار دولت شنیدہ ہر سال برائے جلبِ نفعِ خود ایلچے میفرستد این مبلغہا کہ میفرستیم برائے مستحقین است بجہتِ او فکری باید نمود کہ بآنجماعت برسد و دستِ این متلف حق بآن نرسد بسوداگرانِ عمدہ و مالداران و تجار بندر مُبارکِ سورتؔ از طرفِ خود بنویسد کہ اگر بطوری معرفتِ آنہا بمردم اہلِ استحقاقِ حرمین شریفینؔ سالم تواند رسید بوساطتِ آنہا ارسال داشتہ آید خواہی نخواہے منحصر در اظہارِشہرت نذرِ سرکارِ والا ہم نیست مطلب بخوشنودی ارواحِ مُطہرۂ حضرات و جنابِ جل و علا و حبیبِ اوست صَلَّی اللّٰهُ عَلَیْهِ وَعَلیٰ آلِهٖ وَاَصْحَابِهٖ و در صورتیکہ اینھم متعذر باشد چرا کہ بمستحقانِ این ملک نبایٔد رسانید کہ در ہمہ مقامات جلوۂ او سبحانہٗ اظہر است وَنَحْنُ اَقْرَبُ اِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیْدِ
رقعہ ١٧٥
بنامِ اسد خانؔ
بمہین پورخلافت محمد معظم بہادرؔ بنویسد بلکہ عرضداشت کند کہ تجویزِ خدمتِ فوجداریٔ جلال آبادؔ بشیخ کریمُ اللّٰہؔ بسیار بجا شد پدرش سپاہی بود و ہم متصدی از احوالش مفصل اطلاع نداریم منصبِ اُو چیست برنگارند از خارج بعرض رسید کہ وکیلِ منصبداری کہ در صوبۂ کشمیرؔ جاگیر دارد بنا بر قضیۂ محصولِ جاگیر کہ از عاملِ کشمیرؔ وطن میخواہد در کچہریٔ دیوانی از مُدتی رجوع داد برعایتِ وطن داری حقِ آن منصبدار ازاں کشمیریؔ بے پیر نمیدھاند درینصورت جہلأ اگر عذرِ جہالت و بے علمی کنند شاید کہ اَکْرَمُ الْاَکْرَامِیْنَ کرم کند اما عالمان را چہ عذرست مکرر بآوازِ بُلند گفتہ ایم و باز می گوئیم کہ مارا در احقاقِ حق و رفعِ تعدیٔ متعدی رودیدگی ہیچ یکے از فرزندان نیست تا بدیگری چہ رسد سرپیچِ مرصع بہرامیریکہ مرحمت شدہ غیر از روزِ مبارکِ یکشنبہ نہ بندد و بہماں اکتفا کند و از خود نسازد
رقعہ ١٧٦
بفرزندِ عزیز بہادرِ ما بنویسد کہ دنیا رفت و آخرت آمدنی باشد چیزے کہ یادگار خواہد ماند و بکار خواہد آمد و ہم را بگور خواہد رفت ہمیں اُمُورِ خیر کہ عبارت از باقیاتِ صالحات است اِمروزِ خود را فردائے رفتگان باید دانست و عاقل آنست کہ وقتِ حال را کہ بین الماضی و الاستقبال ست غنیمت داند و از امرِ خیر و صلاح آنچہ تواند فوراً بعمل آرد و حال را رفتہ و آیندہ را شدہ پندارد زیراکہ حال را روئے در رفتن است و آئیندہ را روئے درآمدن
فرد
سعدیؔ ہمہ روز پندِ مردم
میگویٔد و خود نمیکند گوش
رقعہ ١٧٧
فدوی بااخلاص را کہ بدیرۂ او فرستادیم و جہتِ تنبیہ پدر و پسر اعتبارِ او افزودیم ظاہراً پُر نخوت و پندار افزود و قدرِ خود را گم کرد وَاَسْتَغْفِرُاللّٰهُ لازم آنست کہ لوازمِ اعتذار و استغفار برخود واجب شمردہ بدیرۂ نصرت جنگؔ برود و عذرہا بخواہد و خود را از زُمرۂ پیش دستانِ پدرش انگارد و ذائقۂ کانہہ کچہوؔ فراموش نسازد
نظم
ھیچ دانی کہ شیر مردی چیست
شیر مردِ زمانہ دانی کہ کیست
آنکہ بادشمنان تواند ساخت
وآنکہ بادوستاں تواند زیست
رقعہ ١٧٨
فرزندِ عالیجاہؔ عرضداشت کند ایشان استشفاعِ تقصیر اعتبار خانؔ کردہ اند احتمالِ قوی کہ سید سعد اللّٰہؔ درویش نوشتہ باشد بنویسد کہ عبدالقادر بیدلؔ درینمقام دو مصراعِ دلچسپ گفتہ
فرد
بترس از آۂ مظلوماں کہ ہنگامِ دعا کردن
اِجابت از درحق بہرِ استقبال می آید
رقعہ ١٧٩
بنامِ ابوالقاسم خانؔ کہ بنامِ ملتفت خانؔ سرافراز شدہ بود و بعد از فوتِ امیر خانؔ بامیر خانؔ مخاطب شدہ داروغۂ خواصانِ آنحضرت گشتہ و خیلی در مزاجِ اقدس راہ داشت و لطیفاہائے حسبِ حال و بموقع بعرض رسانید صادر شد
بمحمد اعظم شاہؔ بایٔد نوشت کہ ما فریفتۂ حسن و دیانت و جوہرِ شعورِ ایشانیم زاہدہ بانوؔ آنکہ بیچارہ تا چند بحالِ تباہ دردمند خواہد ماند برما و شما حقّے دارد و اتلافِ حق موجبِ ناخشنودی خالقست نمیدانند کہ فضل سرشارِحضرتِ آفریدگارِ آمرزگار چہ قدر عفؤ جرایٔمِ بیشمارِ عاصیانِ بدکردار میفرمایٔد برائے خدا و خاطرِ ما کینۂ دیرینۂ و غبارِ پیشینۂ از سینہ بردارند و آں ضعیفہ را کہ غیراز شما دیگری ندارد مشمولِ عواطف گردانند نواسہایٔش آنچہ کردند در سزائے آنروزِ بد دیدند دنیا گذشتنی است و گزاشتنی است لہٰذا باھمہ کس ساختنی
مصرعہ
ناکردۂ گناہ درجہاں کیست بگو
کلمۂ غریب از زبانِ میاں عبداللطیفؔ قدس سرہ الشریف یاد داریم کہ خدا ناترس را در مزاج راہ دادن و ذی حقرا از درِ راندن بدترین گناہان است مؤثرِ حقیقے زبانِ این عاصی پُرمعاصی را اثرے بخشاد زیادہ بریں چہ بایٔد نوشت کہ نبایٔد نوشت
رقعہ ۱۸۰
حسب الحکم آنکہ سرافراز خانؔ عبداللطیف ہرگاہ برائے اسلام جمدۃ الملک دارالمُہام بیآید ایشان اگر بر اسپ سوار باشند بعدِ سلام دست بر سر گذاشتہ عقبِ ایشاں برود و اگر با پالکی سوار باشند بعد سلام مختار است و اگر بر فیل باشند برابر راہ برود اگر متکلم شوند جواب بدہد والا لا و راؤ کانہوؔ و دیگر پنج ہزاریاں از اسپ فرود آمدہ سلام کنند ایشان اورا پان دہند و دیگراں را عَلَیک
شقہ ۱۸۱
شاہِ عالیجاہؔ کہ بافضل خانؔ صادر کردہ بودند سید کمال خانؔ درگزشت بوکیل بایٔد نوشت کہ بعرضرساند احوالِ متعینانِ این صوبہ از حضرت پنہاں نیست عنایت اللّٰہ خانؔ حُسنِ عمل ہریک میداند حضورِ پُرنور ہرکہ را لایٔقِ اینکار دانند مقرر نمایٔند کشمیریؔ درینصوبہ نیست کہ مقرر کنیم و عنایت اللّٰہ خانؔ راضی شود اِضافۂ این افغان البتہ عملِ کاغذی خواہد بود وصول شدنی نیست پرگنہ از جمع می افتد و رعایا ویران گردد و نہیبِ اُو بایں درجہ بگوش میخورد کہ اگر بجائے یک روپیہ لک روپیہ بیآرد منظور نیست تغیر تغیر تغیر درکارہا خوفِ الٰہی و واہمۂ باز پرسِ پادشاہی شرط است دیوان را نباید کہ خویش و اقربا را کار فرماید میر مرتضیٰؔ در لونیؔ باشد و دیگر ہرکہ اعتماد برعملِ اُو باشد برود جاگیر برائے ظلم و اخذ و جرِّ اعمال نگرفتہ ایم وَاللّٰهُ عَلِیْمُ حَکِیْمٌ
رقعاتیکہ از رقائمِ کرایٔم بہم رسیدند بہ شاہ عالیجاہؔ
رقعہ ۱۸۲
نقلِ غریبی کہ از زبانِ ایرانیؔ راست گو شنیدہ بودیم نوشتہ می آید روزی در اصفہانؔ یکی از باطل مذہبان بحضورِ شیخِ پاک اعتقاد در جنابِ حضراتِ خلفاء الراشدینؔ چیزی مناسب حالِ خود گفت آنعزیز بحمیتِ اسلام بغضب درآمدہ خنجرے بحلقومش زد و بآبِ خنجرِ بیباک از نجاست پاک نمود غریو از حاضرانِ مجلس برخاست آخر اُورا گرفتہ پیشِ شاہ عباسؔ بردند اوّل بقاضی بعد ازاں بیکی از صدور سپرد و در تنقیح بسیار مبالغہ نمود چون قتل بر اُو ثابت شد اشارہ بقصاص کرد یکے از ارکانِ شاہ کہ حنفی المذھب بود برائے او شفیع شد قبول نیفتاد چون آخر الحیل الْسَّیْفُ وَاٰخِرُ الدَّوَآءُ الْکَیُّ آن یکہ جوان بجنگ ایستاد و بشمشیر زنے چنگ بکشاد و بفضلِ الٰہی برگروۂ باطل کوش غالب آمدہ بدر رفت و ہنگامِ شبِ رواں شدہ بمحمد خانؔ والیٔ رومؔ درپیوست و درآنجا مکرم تر شد ہرکہ حق میکند و برائے حق میکند ہمہ جا مغزِ راست و حق یاورِ اُو
فرد
این سعادت بزورِ بازو نیست
تا نبخشد خدائے بخشندہ
رقعہ ۱۸۳
بہ مُدارالمہام اسد خانؔ وزیرالممالک
بہ مہین پورِخلافت عریضہ کند کہ اسپانِ پیشکشِ آنفرزندِ ارجمند بجان پیوندِ سعادتِ نشانِ اصالت خانؔ رسانید باضافۂ پانصدی ذات و دیگر عنایأت سرفراز گردید دعا کردیم کہ الٰہی مرادتِ آفاقِ بحرمتِ صَاحِبُ التاجُ والبراقُ درقبضۂ تصرفِ آنمصروف رضائے والا تمام وفاق شواد
مصرعہ
این دُعا از من و از خلقِ جہاں آمین باد
بعضی سخنہائے زبانی گفتنی است ہرگاہ کہ می آید گفتہ می شود بہ آرندۂ اسپان موافقِ آں ابلاغ نمود بل آخر روز اورا بیآرد تا خود ھم چیزے فرمودہ آیٔد اُو سبحانہٗ گوشِ شنوا دہاد والسلام
رقعہ ١٨٤
مُصیبتی کہ اجر دارد مُصیبت نتواں گفت غمگین نشود و از جادۂ مستقیمۂ عبودیت پا بیرون نگزارد اگرچہ بے اختیاریست الحمدللّٰہ رُوز واقعۂ محمد سُلطان مرحوم و مغفور این عاصی سررشتۂ مُصابرت از دست نداد و شاکی از حق و فراموش کُن نعمائے ما سبق نشد
رقعہ ١٨٥
محمد امین خانؔ را نقارۂ نوبت مرحمت خواہد شد از قبولِ نشدن عرضِ امروزہ دل گراں نشود و راضی برضائے ما باشد سر تمام خوبیہائے ملازم راضی بودن از صاحب است در حال و مال اَلْحَمْدُلِلّٰهِ عَلیٰ کُلِّحَالٍ
رقعہ ١٨٦
مہین پورِخلافت میلِ خاطرِ خود ببودنِ لاہورؔ ظاہر مینمایٔند و دلم رفتن ایشان بہ قندہارؔ میخواہد بایٔد دید ازینمیان
مصرعہ
تا دوست کرا خواہد و میلش بکہِ باشد
رقعہ ١٨٧
بانور محمد خانؔ پانصدی اضافہ شدہ بہ بخشی الممالک حکم رساند تا سیاہہ شود و فرمان ہم بفرستد
رقعہ ١٨٨
ابراہیم خانؔ در مذھبِ خود تعصب بسیار دارد و در امتثالِ ہر امر تفاوت را کار می فرمایٔد در مقدمہ اخذ و جرہم شایٔد از بہا الدینؔ فتویٰ گرفتہ باشد برہمیں حرفِ اُو صحبت در بنگالہؔ بدیوان برار نیست تغیرش ضرور است اَللّٰھُمَّ نَبِّھْنَا بِحُرْمَةِ مُحَمَّدٍا وَاٰلِهٖ وَاَصْحَابِهٖ الْاَکْرَمٖیْنَ
رقعہ ۱۸۹
از عریضۂ فرزندزادۂ محمد عظیمؔ معلوم شد کہ مہین پورِخلافت ازاں نورِچشم بسی آرزدہ شدہ اند عجب کہ از ہمچو پسرِ رشید رنجیدہ خاطر شوند حسب الحکم درینباب بایشاں باید نوشت و در مادۂ عفوِ آثام کہ درحقیقت نیست عرضہ داشت نمود اَلْعُذْرُ عِنْدَ کِرَامِ النّٰاسِ مَقْبُولٌ
رقعہ ١٩٠
فرزند زادۂ سعادت مند از ما رخصت شدہ اند اگر بخانۂ شاۂ عالیجاہؔ ہم بروند و رخصت شوند بہتر است
فرد
بہمواریٔ ادب کن خصم سرکش را کہ خاکستر
بنرمی زیرِدستِ خویش میگرداند آتش را
عرضداشت کند یا بوکیل بگویٔد این ناہموارِ ہرگاہ از جنابِ اعلیٰحضرت طاب ثراہ رخصت شدہ طرفی راہی میشد بخانۂ برادرِ نامہربان میرفت و اجازت میگرفت ہرقدر کہ ایشان استکبار می فرمودند ازینجانب اِنکسار بظہور میرسید بعض اوقات بہ پہلوئے ندیمان جا دادہ اند و ما تسلیمات بجا آوردہ نشستہ ایم اگرچہ درآنوقت آنموضع خوش نمی آمد امّا الحال کہ خوب فہمیدیم نوازشِ حق سبحانہٗ جلشانہٗ بطفیلِ ہماں دیدیم
بیت
اے خدا قربانِ احسانت شوم
این چہ احسان است قُربانت شوم
رقعہ ۱۹۱
از دستور العمل الٰہی بنام مہین پورِخلافت سلطان محمد معظم شاہِ عالم بہادرؔ
مہین پورِخلافت سلمہ اللّٰہُ تعالیٰ روزے سعد اللّٰہ خانؔ در حضور بدیر آمد اعلیٰ حضرت سبب پرسیدند عرض کرد کہ بیاضی میخواندم نقلِ چند فقرہ برداشتم چنانکہ افزائشِ مال از خیر و احسان پیرایٔشِ اقبال از مستغنی نمودنِ محتاجانِ سیرکردنِ گرسنہ مؤجب مزید نعمتِ کسوت و نفقہ دادنِ برہنہ باعثِ فزونیٔ دولت پروردنِ غربا آئینِ ریاست ساختن بااقویا خاصۂ کیاست طراوتِ گلستان سلطنت بسحابِ عدل استقامۃ ایمان بعزتِ اہلِ فضل دیرپائے خانِ امان از ترحمِ کاہش از دل و جان بظلمِ رونقِ ممالک بحسنِ تدبیرِ قلع ظلم بہمتِ عالمگیر نیکنامی حاصلِ زندگانی فیضرسانی واسطۂ ثباتِ کامرانے آشنا پروری رسمِ نجبا دلشکنی وظیفۂ جہلا نواختنِ نیکاں کارِعقل معذور داشتن سفہا از جہل ناقدردانی وثیقۂ ادبار مہربانی باپست فطرتان حمقِ سرشار آنحضرت چون این فقرات خواندند بوسۂ بر پیشانیٔ خان مبرور دادند و آن کاغذ را داخلِ قلمدانِ خاص نمودہ آخرِ روز سہ ہزار دینار انعام فرمودند بجہتِ آنفرزندِ سعادت مند نوشتہ شد کہ تنہا تلذذ نیابیم
رقعہ ۱۹۲
فرمان بخطِ انور شرفِ صدور یافت
امروز شہریارے و نامداری کامگارے را بانظم و نسقِ جہانداری غیرِاحتیاط چیزے انضباط و ارتباط نماندہ دریں شاہراہ اگر عنانِ مروت نسبت بآنفرزند از دست رفت و جادۂ شفقت دربارۂ آں قُرۃ العین از نظر دور افتاد معذوریم و چون مطحِ نظر چنین شد تکلیفِ گوشہ گیری دادیم پس چشم از لباسِ دولت بایٔد پوشید و ایّام انزوارا وقفِ عبادتِ خالق العبید و کتابتِ قرآن مجید بایٔد کرد تا رافتِ حضرت مقلب القلوب آشکارا گردد
رقعہ ۱۹۳
سعادتِ توام محمد معظمؔ حفظہ اللّٰہ و سلم چون اعلیٰ حضرتِ صاحبِ قرآنِ ثانی اعظم استماعِ کلامِ اکابر و نصائحِ بزرگانِ دین و دولت بتخصیص از حضرتِ صاحبِ قرآنِ اعظم کہ ہموارہ تتبع اوضاع و اطوارِ آنحضرت را باعثِ ترقیٔ مراتب علیّہ و مدارجِ رفیعہ می دانستند رغبتی تمام داشتہ اند بنابراں اکثر اوقات ندمائے شیریں زبان و فصحائے روشن بیان آنچہ از کتبِ معتبرہ سخنانِ دلپسند منتخب کردہ بعرض میرسانیدند مستحسن طبع و قادِ آنحضرت می افتاد مکرر شنیدہ بحافظہ می سپُردند
رقعہ ١٩٤
فرزندِعالیجاہؔ سلمہ اللّٰہ شنیدیم کہ ایشاں میر ربیعؔ پسرِ میرمہدیؔ را بسے مغضوب و آخر معزول کردند عرقِ حمیتش جوشیدہ مستعفی شدہ روانۂ دارالخلافت گردید میرمغیثؔ کلاں برادرِ او در دیوانیٔ بنگالہؔ و دیگرجاہا داشت و خودش نوکریٔ سرکارِوالا گذاشتہ پیشِ شما بود سزائے کردہ یافت امّا نظر بقدم خدمتی و خانہ زادی کارش نبایٔستے باینجا رسانید اگرچہ نسبت بدیگراں برادران بیجوہر بود امّا حرفی کہ روزِ وداعِ ما شما کرد مارا بسیار خوش آمد
بیت
چوں خدمت گزاریت گردد کہن
حق سالہایٔش فرامُش مکن
اینقدر خدمات باُو چرا فرمودند کہ خوب نتوانست کرد آدمی اگر از عہدۂ یک خدمت برآید غنیمت است حقّا بے تکلّف کہ شعور و تمیزِ ایشاں بطریقِ اولیٰ آشنائی دارد و زود خشمی از سببِ صدق و صفا است لیکن این دو بیت حضرتِ سعدیؔ یاد بایٔد گرفت
قطعہ
چہ جرم دید خداوندِ سابق الانعام
کہ بندہ در نظرِ خویش خوار میدارد
خدائے راست مسلم بزرگے و الطاف
کہ جرم بیند و نان برقرار میدارد
خانجہانؔ چہ اَدَہا کہ با ما نکرد اما نظر بحقوقِ دیرینہ چشم میپوشیدیم متلّفِ حق نبایٔد بود اگر متدین و بااخلاص باشد مثالِ طلائے بیغش است اگر این ہر دو صفت ندارد کار نبایٔد فرمود امّا از نان و نفقہ و کسوت محروم نبایٔد ساخت این وقت ہرچہ بخاطر آمد گفتیم معذوردار دارید
رقعہ ١٩٥
فرزندِعالیجاہؔ حفظہ اللّٰہ بنا برضغف دیوان کم میشود و در نصف النہار پیرانِ سالی پائے ترددِ لنگ و سپیدہ دمِ صبح پیری وقتِ فرصت تنگ
مصرعہ
پیری و صد عیب چنین گفتہ اند
رقعہ ١٩٦
شقۂ آنفرزند زادۂ عظیم القدرؔ این سودائے خاص کہ عبارت از فنونِ جنون محظوظست ازکہ اخذ کردہ نہ جدِ شما دارد نہ پدرِ شما شکرِ نعمت نمود سہ صوبہ سیرحاصل ہمہ چیز ارزاں و فراواں بشما عطا شد رسم و آئینِ سلطنت از دست ندہند
مصرعہ
شکرِنعمت نعمتت افزوں کند
رقعہ ١٩٧
اعتقاد خانؔ در جلدوئے حسنِ خدمت تسخیرِ این قلعہ بخطاب ذوالفقار خان بہادرؔ و بمنصبِ سہ ہزارے دوہزار سوار و خلعت وغیرہ عنایات مباہات اندوخت حکم شد کہ مادرِ سنبھاؔ با پسرِ نُہ سالہ اش بامنصبِ ہفت ہزاری و خطابِ راجگی ممتاز شد آنفرزند ہم عنایأتِ آنقدر ممکن باشد باُو نمایٔند
رقعہ ۱۹۸
سعادتِ توام محمد اعظم حفظہ اللّٰہ وسلم اعلیٰحضرت میفرمودند چون دانایانِ ھندؔ دریں معنی متفق اند کہ بصدقی و خیراتے جہۃ دفعِ بلیّاتِ جانی و مالی و بدنی ازین بہتر و سودمند تر نیست کہ کسی خود را باجناسِ مختلفہ از طلا و نقرہ وغیرہما وزن کردہ ہمسنگِ ذاتِ خویش اشیائے مذکورہ را در راۂ خدائی صرف نمایٔد اگرچہ در بلاد دیگر این طریقۂ معمولِ سلاطین و غیرہم نیست لیکن ازین جہت کہ امرِخیر است و فیضِ اینعمل بجمعی کثیر از مستحقین و اہلِ احتیاج میرسد بطریقِ جدِامجد و والدِماجد یک مرتبہ بنقرۂ خالص و ہفت بار باجناسِ دیگر در سالے دومرتبہ شمسے و قمری عنصرِخود را ہم سنگ نمودہ بہ نیتِ خیر ایثار میکردہ باشند اِنْشَآءَ اللّٰهُ الْعَزِیْز آزار نخواہد دید لہٰذا فضایٔل خانؔ و حکیم الملکؔ را فرستادہ شد کہ آنعزیز را بحضور بیآرند کہ در آزارِ روحانی و جسمانی و در غذا ہم شریک شویم
شقہ ۱۹۹
ہنگامِ ملازمتِ عبدالرحیمؔ پسر فاضل خان بالیؔ برزبانِ گُہربار خدیؤ قدر دان صاحبِقرآن گزشت کہ فاضل خانؔ علاء الملکؔ را حقوقِ خدمت در جنابِ مُعلّیٰ بسیار است اینخانہ زاد را مطرحۂ نوازش و تربیت میفرمایٔم و منصب میدہیم دلگیر نگردد وَاللّٰهُ لَطٖیْفٌ بِعِبَادِہٖ وَ یَرْزَقُ مَنْ یَّشَآءُ وَھُوَ الْقَوِیُّ الْعَزٖیْزُ پس آنفرزندِ قدیمانرا چرا از نظر می اندازند و برویۂ ما و جدِامجد نمیروند چہ نخواندہ اند اَلْوَلْدُ سِرٌّ لاَبٖیْهِ ترا ہرگز ندانستم بدین نامہربانیہا موثرِحقیقی سخن مرا اثر دہاد وَالْسَّلَامُ عَلیٰ مَنِ اتَّبع الْھُدےٰ
رقعہ ۲۰۰
جدِامجد میفرمودند کہ خانِ خانان با امیرانِ دکنؔ ہمراۂ برادرم دانیالؔ مرحوم سرفتنہ داشت حضرتِ عرشِ آشیانیؔ شیخ حسنؔ خلفِ شیخ میناؔ را فرستادہ سخنانِ پست و بُلند و نصائحِ سودمند بخانِخانان گفتہ آتشِ فتنہ را خاموش ساخت فرزندِعالیجاہؔ حفظہ اللّٰہ نیکنام خانِ رُوح اللّٰہ خانؔ اسمِ بے مسمی برآمد تغیرش ضرور شد برائے واقع نگاری رکابِ آں عالیجاہؔ شخصے ازو خاطر جمع باشد بنظر نیآمد ضرور تا محمد حسنِ بحسنؔ برعائتِ روح اشرف خانؔ مقرر شد وقتی محمد علی خانؔ خانساماں را پرسیدیم کہ عنائت اللّٰہ خانؔ را واقعہ نگار کچہریٔ اُو نمایٔم حرفِ خوبی عرض کرد ہرکہ باشد باشد واقعۂ نگار باشد
رقعہ ۲۰۱
ستمگران بریاستِ ضغفا نہ گمارند و در تحقیق حسن و قبح عمال متوجہ باشند کہ مکافاتِ عملِ عمال از کارفرما خواہد شد
فرد
بترس از آۂ مظلومان کہ ہنگامِ دعا کردن
اجابت از درِحق بہرِاستقبال مے آید
رقعہ ۲۰۲
آن فرزندِعالیجاہؔ بادلاور خانؔ بادیوانِ عام استفسارِ وقتِ غذا کردند اگر باچنین مردم کثرتِ کلام بابخشیانِ عظام چہ سلوک باقی ماند ہر آنچہ از ذھن رسا اندیشیدہ باشند معروض دارند کہ معقول شویم اَسْتَغْفِرُوْا اللّٰهَ رَبّٖے مِنْ ڪُلِ ذَنْبٍ وَاَتُوْبُ اِلِیْهِ
فرد
گفتہ گفتۂ من شدم بسیارگو
ازشما یک تن نشد اسرار جو
رقعہ ۲۰۳
فرزندِعالیجاہؔ سلمہ اللّٰہ معتمد خانؔ دیو افگن دیوانِ سپاۂ شما ازیں جہاں گزشت آدم کار فہمیدہ و قدیم الخدمت بود آن فرزندِ عالیجاہؔ دیوانیِ سپاہ حالا بیکے از نوکرانِ خود بفرمایٔند کہ قابلِ اینخدمت کسی را ندیدیم رفتنِ آدمِ خوب حسرت می آرد ندیدہ است کسی خانہ فریبندہ تر از دنیا و طالبی جویٔندہ تر از مرگ و غافلے عجب تر از آدمی
بیت
پرتؤ عمر چراغیست کہ در بزمِ وجود
بہ نسیمِ مژہ برہم زدنی خاموش است
اگرچہ دنیا امروز واقعست اما زود حکایت خواہد گردید و امرِآخرت اگرچہ امروز شکایت است امّا زود واقع خواہد شد عاقل آیندہ را شدہ و شدہ را رفتہ داند زیراکہ آیندہ را روئے در شدنست و شدہ را روئے در رفتن
مصرعہ
فرصت از کف رفت و دل کاری نکرد
افسوس کارِ رواں عمر بگزشت و من در خواب ماندم وائے بر من وائے بر من وائے بر من مواظبت در لشکرِالٰہی بایٔد کرد و حریص بر احسان بقدری کہ تواں برداشت و گناہ ہمآنقدر بایٔد کرد کہ طاقتِ عذابِ آں باشد مخالفت نباید کرد با کسی کہ حاجت باو داری یاد دارد و بخاطر آر کہ از کجا آمدہ و کجا خواہی رفت
بیت
دنیا چو رباط ما درو مہمانیم
ہاں ظن نبری کہ ما درو میمانیم
مُصطفیٰ قلی بیگؔ ظاہراً دیوانی سپاۂ شما بد نمی کنند تدین و محنت تصدیت را لازم است اگر بخواہید منصبی برائے او بدہیم وکیلِ شما منصبِ پادشاہی دارد او چرا ندارد فرزندِ عالیجاہؔ سلمہ اللّٰہ برائے فرزند زادہ بنویسند امروز ہماں بہ کہ فردا بکار آید و فردا ہماں بہ کار آیٔد کہ امروز بعمل آیٔد فرزندِ عالیجاہؔ خدمتِ فوجداری گرسنہ را دادن کشتنِ غربا است دیدۂ و دانستہ و از عہدۂ باز پرسِ آخرت برآمدن مشکل بہرحال بپاسِ التماسِ آنفرزند جاگیر دادہ خواہد شد
م داد داد زدستِ غفلت داد داد
رقعہ ٢٠٤
فرزندِعالیجاہؔ نوشتہ میشود کہ چون منعم خانؔ وکیل مہین پورِ خلافت دستوریٔ کابلؔ یافت بتقریبِ وصایا باُو گفتہ شد تا ممکنست بصلاح و صوابدید ذات الین از مخالفۃ و منازعت باز خواہد داشت کہ در افتادن برافتادن است و ھنگامۂ غریبے بمیان خواہد آمد رحم بر حالِ خلائق بکنند کہ امتِ مرحوم پائمال نشود
بیت
دولتِ گیتی کہ تمنا کند
با کہ وفا کرد کہ با ما کند
رقعہ ٢٠٥
مست علی خانؔ راست گفتار و درست کردار برائے خدمت بخشیگری اوّل بالتماسِ آنفرزند عالیجاہ فرستادہ شد چپ و راست زمردِ پارچہ چلنی و فغفوری کہ شما قدرش میشناسید با آن جوڑۂ سفید حنائے خوش قماش کہ اکنون باین قماش نمے آید مرسل شد
رقعہ ٢٠٦
مردم را تخلق باخلاقِ الٰہی واجب است انتظام بدون خوف و رجا نمے شود میر احمد خانؔ کہ خدمت واقع نگاریٔ ایشان داشتہ باشد تجویزِ خدمتِ دیگر برائے اُو یادکردن از ادب دور نیست
رقعہ ۲۰۷
آنفرزندِ عالیجاہؔ تبدیلِ مکان میخواہند و مالوہؔ را نوشتہ اند کہ بخلف الصدق ایشان تعلقدارد مارا در پذیرائی ہر دو امر عذری نیست امّا اگر خاندیسؔ بجاگیرِ ایشان باشد بما نزدیک میشوند و باشتاقِ سفرِفراق قربت میگیرند آیٔندہ ہرچہ مناسب دانند معروض دارند
رقعہ ۲۰۸
فرزندِعالیجاہؔ حفظہ اللّٰہ تجویزِ آنفرزند وحی نیست کہ البتہ منظور بایٔد داشت ناظم مستقر الخلافہ سپارشِ کوتوال برائے بحال داشتنِ او مبالغہ نوشتہ بود در شک افتادیم مثل مشہور کہ چون سخن گفتند قبول کردیم چون مبالغہ کردند در شک افتادیم چون قسم خوردند یقین دانستیم کہ دروغست
رقعہ ۲۰۹
فرزند زادۂ بہادر دنیا و مافیہا خراب و ویرانست و تکلفات در سمیات اینجہاں نقش برآب صدورِ فرمان برائے دلدہی و اظہارِ مہربانے است اینمہ تصدیع و تکلیف استقبال بخود راہ ندہند تا بحال آمدن قوت و طاقت سواریٔ اسپ نکنند استقبالِ ما ظاہراً فایٔدۂ دینی آنقدر ندارد کہ بر دیگراں رشک برند و عدمِ وقوعش غمِ بیہودہ خورند
رقعہ ۲۱۰
فرمان حضرت خلد مکان بنام نواب زیب النسأ بیگمؔ
بابائے من جانِ من عرایٔض رسید مضامین بوضوح انجامید عمر میکاہد و گناہان میافزائیند
مَثْنَوِے مَعْنَوِۓ
ضغف و فقر و عجزِ ما دانستۂ
دردِ ما را ہم دوا دانستۂ
داد غفلت روزگارم را بباد
داد داد از دستِ غفلت داد داد
آہ آہ چہ نویسم و بکہ گویٔم این دردِ بے درمانرا اَلْدُّنِیٰا قَلِیْلٌ وَمَا فٖیْھٰا اِلَّا قَلِیْلٌ نصیحت ہمین است اے نورِ دیدہ اوقات ضائع مڪن تاتوانے وَالْسَّلاَمُ عَلیٰ مَنِ اتَّبَعِ الْھُدٰے
رقعہ ۲۱۱
نحمدہٗ و نصلی و نسلم عرضداشت مریدہ ذرہ آسا زیب النسا جبینِ ضراعت و ابتہال نہادہ و آستانِ ادب را بجاروبِ مژگان رفت و روب دادہ مؤقفِ عرضِ باریافتگان سریرِخلافت مصیرصاحب قبلۂ عالم و عالمیان میرساند کہ فرمانِ عالیشان سراسر بخطِ قدسی نمط کہ سویدائے دل سپند ہر نقطہ اش باد متضمن بر غوایت و ضلالتِ دنیا و انداز و مکارۂ شیطان از بلا و غفلت و جزوع ناشدن در مصایٔبِ پرتو ورود بخشید چشمِ بینش را توتیا و دیدۂ بصیرت را کحل الضیا گردید و درازئے اینہمہ پندِ پیرانہ و نصایٔحِ مرشدانہ آدابِ تسلیمات عقیدتِ آیات بتقدیم رسانید ہرگاہ ذاتِ مقدسِ حضرتِ پیر و مرشدِ حقیقی باوجودِ اینہمہ ضبطِ اوقات متاسف فرصت بغفلت باشند وائے برحالِ ما و ہمچو ما جہلا المنت للّٰہ کہ بیمن تربیتِ آنحضرتِ پیر و مرشدِ تحقیقے معتقدِ این مُریدۂ غفلت سرشت اینست کہ آنچہ رسید و میرسد و خواہدرسید ازوست تَعَالیٰ شَانْهُ کَمَا قَالَ اللّٰهُ سُبْحَانَهُ قُلْ لَّنْ یُصٖیْبُنَا اِلَّا مَاکَتَبَ اللّٰهُ لَنَا حرف لَنَا بجہتِ نفعِ ماست نہ عَلَیْنَا کہ برائے ضرر باشد چہ عرضنمایٔد
رقعہ ۲۱۲
بوزیرِ ممالک
خان نصرت جنگؔ اگرچہ بہ بیخبری نسبت داد این دور از نمک خوارگے و نعمت رسیدگے ست چون عفو و صفحۂ صفت پسندیدہ است کردیم امّا خانہ دنیائے اینچنین کسان معمور و خانۂ عقبیٰ اینمردمانِ دنیا آباد خراب
فرد
بعد زیں ہرچہ رسد از بد و نیک اے حافظؔ
غم مخور شاد بزی چونکہ جہاں درگزر است
والسلام
رقعہ ۲۱۳
فرمانی کہ متضمن بہ اثباتِ تقصیرات ابوالحسنؔ والیٔ گولکنڈہؔ بدستخطِ انور صادر گردید
اِیالت پناہ حق فراموش دنیا پرست والیٔ گولکنڈہؔ اگرچہ افعالِ قبیحۂ آں بدعاقبت از احاطۂ تحریر بیرونست اما از ہزار یکی و از بسیار اندکے شمردہ می آید اختیارِ ملک و سلطنت بکفِ اقتدارِ کافر و فاجرِ ظالم دادن و سادات و مشائخ و فضلا و علما و صلحا و فقرا را منکوب و مغلوب ساختن و در رواجِ فسق و فجور بافراطِ تمام علانیہ کوشیدن و خود از بدمستی و بادہ پرستی در انواعِ کبایٔر شب و روز مستغرق بودن بلکہ کفر از اسلام و ظلم از عدل و فسق از صدق و ضلالت از عبادت تمیز ننمودن و در اعانتِ کافرِحربی کہ نصِ کلامِ الٰہی درمنعِ آن واقع شدہ پیشِ خالق و خلق مطعون گردانیدن و باوجود ارسالِ فرامین نصیحت آمیز مصحوبِ مردم ادب دان مزاج شناسِ حضور پنبۂ غفلت از گوش نکشیدن و درین بارگے یک لک ہون برائے حربی بدکردار خواجہ دشمن فرستادن و با اینہمہ اعمال مغرور و مست بادۂ غفلت بودہ از مکافاتِ افعالِ خود غافل بودن و اُمیدِرستگاری در ہر دو جہاں داشتن
مصرعہ
زہے تصورِ باطل زہے خیالِ محال
چون چارہ نماندہ اکنون مارا رسیدہ دان کہ آخر الدوالکی معذوریم مَنْ یَھْدِے اللّٰهَ فَلَا مُضِّلَ لَهُ وَمَنْ یَضّلِ اللّٰهُ فَلَا ھَادِے لَهُ فقط
١٦ محرم الحرام ١٤٣٧ھ
رقعہ ۱
مہین پور خلافت فرزند سعادت توام محمد معظم حَفَظہ اللّٰہ تعالیٰ وسلم اعلیٰ حضرت فردوس منزلت بگرفتن ولایت بلخؔ و بدخشاںؔ و خراسانؔ و ہراتؔ ملکِ قدیم موروثی توجہ مفرط داشتند و مکرر افواجِ پادشاہی بسرکردگی مراد بخش بآنصوب فرستادند چناچہ اکثر آنولایت فتح ہم شد لیکن بسبب کم حوصلگیٔ آن نامراد کہ بے طلب حضور برخاستہ آمد و باستمالتِ اہالی و اکابرِ آن دیار نپرداخت ملکِ مفتوحہ و مقبوضہ از دست رفت و محنت و زر ضائع گشت از اینجاست کہ گفتہ اند کہ از پسرِ ناخلف دختر بہتر نظر باین توجیہ کہ
؎ اگر پدر نتواند پسر تمام کند
ایں فانی را آرزو باقیست تدبیرش غیر ازیں کہ نبیرۂ آنحضرت را بافوجی شائستہ و سامانِ بائستہ بآن سمت بفرستیم دیگر از ما چہ مے آید باوجود تاکیدات حضور شما قندہارؔ ٤ را نگرفتہ اید تا بایں مہم چہ رسد ظاہراً کارِ ما از شما نیست عارف بخود بر عارف است ایں نمودِ بی بود خود آفتاب سرِ کوہ است بدست آمد چہ و نیآمد چہ شما فکرِ خود کنید کہ درینجا بہمچشماں چہ رُو خواہید نمود و درآنجا بحضرتِ حق سبحانہٗ تعالیٰ و حضرتِ اعلیٰ
رقعہ ۲
فرزندِ سعادت توام محمد معظم حفظہ اللّٰہُ تعالیٰ وسلم از عرضِ بیغرضی ظاہر شد کہ اِمسال جشنِ نوروزی بطور اہلِ ایران بتکلف کردہ اند بفضلِ الٰہے عقایدِ خود درست دارند این بدعتِ تازہ از کہ آموختہ ظاہراً آن عرب کہ خود را سید میگویاند
مصرعہ
بدنام کنندۂ نکو نامی چند
تعلیم کردہ باشد بہر حال چون ایں روز از اعیادِ مجوس است و باعتقادِ کفارِ ھنؔد روزِ جلوسِ بکرماجیؔت لعین و مبداء تاریخ ھنؔد من بعد بعمل نیآید و چنیں جہالت بفعل نہ گراید
بیت
گفتہ گفتہ من شدم بسیار گو
از شما یک تن نشد اسرار جو
اَسْتَغْفِرُاللّٰہَ رَبِّیْ مِنْ کُلِّ ذَنْبٍ وَاَتُوْبُ اِلَیْہِ
رقعہ ۳
مھین پور سلطنت برائے اضافۂ پسرِ چارمین کہ ظاہراً بسیار دوست میدارند عرضداشتیکہ نوشتہ بودند بمطالعہ درآمد بیشے مراتبِ خورد بر بزرگ اِمکان ندارد و طرفہ تر اینکہ آنفرزند کہ خبرِ خانۂ خود ندارند خبر پرداخت پِسر از کجا یافتند بہر حال۔
مصرعہ
عُمرت دراز باد کہ اینہم غنیمت است
بپاسِ خاطرِ آنفرزند بطور دیگر رعایت کردہ خواہد شد۔
رقعہ ٤
مہین پور خلافت بعرض رسید کہ آن فرزند نگاہداشتِ سپاہ مینمائیند و نوکرانِ بیش مواجب نگاہ میدارند ظاہراً قصدِ قندہارؔ داشتہ باشند خدا توفیقِ رفیق سازد اما استدعای دارالسلطنت لاہوؔر کہ درینوالا کردہ اند موجبِ آن معلوم نشد پانصدی از منصب ناصرؔ خان کم کردیم و آن ہندویؔ شیر را از نوکری برطرف۔
مصرعہ
ازما است ہمہ فساد باقی
رقعہ ٥
مہین پور خلافت باوجودِ سلامت نفس فتح اللّٰہ خانؔ را چرا ناخوش کردہ اید ما در ایّامِ پادشاہ زادگی با امرا ہمچو سلوک می کردیم کہ ہمہ راضی بودند و در حضور و غیبت بخوشدلی تعریف و توصیفِ ما میکردند باوصفِ اقتدار از برادرِ نامہربان بعضی ہا ترکِ رفاقتِ او کردہ ملازمتِ ما اختیار کردند و جمعیکہ باشارۂ برادرِ نامہربان حرکاتِ ناملایم کردہ حرفہائے بے ادبانہ برزبان آوردند بتازیانۂ اغماض و تحمل متنبہ شدہ از سرِ انصاف اقرار بصاحبِ حوصلگیٔ ما کردند تا نقشِ سرداری و بہادریِ ما بر لوحِ خاطرِ اشرفِ اقدسِ اعلیٰ حضرت مرتسم گشت و کارہائے دست بستہ بزورِ بازوئے این مورِ ضعیف صورت گرفت شما مثل فتح اللّٰہ خاںؔ را رنجیدہ خاطر کردید ہمچو سپاہیٔ جگر دار ہمہ کارہ را کہ بکارِ عمدہ شُما می آمد شکستہ دل نمودہ اید
فرد
گر صد ہزار لعل و گُہر میدھی چہ سود
دل را شکستہ نہ کہ گوہر شکستہ
مَضَی مَا مَضَی اگر حالا ہم دلجوئی کنید بہتر و برائے اصلاحِ کار مفید تر است
بیت
نصیحتے کنمت بشنود و بہانہ مگیر
کہ ہرچہ ناصح مشفق بگویدت بپذیر
بیشتر ہرچہ رضا وَالسَّلٰامُ عَلیٰ مَنِ اتَّبِعَ الْھُدٰے
رقعہ ٦
فرزندِ سعادت توام محمد معظم حفظہ اللّٰہ تعالیٰ وسلم از نوشتۂ عزیزی معلوم شد کہ چیرۂ زعفرانی برسر و جامۂ پلوانی دربر در دیوان می نشینند سن شریف چہل و شش نازم بایں ریش و فش۔
رقعہ ۷
مہین پور خلافت منعم خانؔ از حضور رخصت یافت تا جلد رسیدہ آنچہ برزبانِ او احوالہ شدہ ابلاغ نماید از خود خبرم نیست کہ کیستم و کجا میروم و برسرِ عاصیٔ پُرمعاصی چہ خواہد گذشت حالا از ھمہ مرخص میشوم و ہمہ را بخدا میسپارم فرزندانِ نامدار کامگار را باید تخالف نہ کنند و مجوز گشت و خونِ خلق کہ بندگانِ خدایند نشوند آنچہ بنظر میآید طُرفۂ ہنگامہ برپا شدنیست ایزد مقلب القلوب توفیقِ حفاظتِ خلق اللّٰہ کہ ودایع بدایع خالق اند چراغ راۂ سالکانِ طریقِ ریاست و ملکداری کناد
رقعہ ۸
بنام محمد اعظم شاہ بہادر
فرزند عالیجاہ اسپ راہوار کہ این مرتبہ برائے ما فرستادہ اند از سواریِ آں خیلی خوشیم و یاد از غمخواری ہائے پدرِ پیر ازاں فرزندِ جواں بخت میدہد از کمالِ تحظظ بخوشخرام موسوم کردہ شد چوں آنفرزند در تجویزِ نام مطابق ہر چیز مہارتِ تام دارند ہر یکی از اسپان خاصۂ ما کہ فہرستِ آں بقید رنگ و نسل مرسلہ آختہ بیگی خواہد رسید تجویز کردہ بنویسند
رقعہ ۹
فرزندِ عالیجاہ ڈالی انبہ مرسلۂ آنفرزند بذائقہ پدرِ پیر خوشگوار آمد برائے نام انبۂ گمنام استدعا نمودہ اند چون آنفرزند جودتِ طبع دارند روادار تکلیفِ پدرِ پیر چرا میشوند بہرحال سدھارس درستابلاس نامیدہ شد
رقعہ ۱۰
فرزندِ عالیجاہ مزۂ کھچڑی و بریانیٔ شما بزمستان یاد می آید الحق کہ قبولی اسلام خان بآن نمیرسد میخواستم کہ سلیمان بریانی پز را از شما بگیریم امّا شفقتِ پدری اقتضاء نکرد اگر از شاگردانِ او کسے مہارتِ این فن داشتہ باشد طلبیدہ آید و الا خوشا روزیکہ بیآئیند و بخورند و بخورانند
بیت
خوشا وقتی و خورم روزگاری
کہ یاری برخورد از وصلِ یاری
دیگر
ہوس از سرم یکسرِ مو نرفت
سیاہی ز مو رفت و از رُو نرفت
رقعہ ۱۱
فرزندِ عالیجاہ الحمدللّٰہ کہ فرزند زادہ بہادر خوب برآمد و کارِ دولتش ترقی روز بہ دارد حالا از تربیتِ والاجاہ غافل نبایٔد بود و صوبہ مالوؔہ در صورتِ اقبال مہم سنپتے و تنبیۂ جاٹاؔں بنام فرزند زادہ بہادر بحال خواہد ماند فرمان صادر شد کہ از راجپوتانِ عمدہ راجہ بشن سنگھ کچھواہؔہ را ہمراۂ خود دارد و توپخانہ وغیرہ اسبابِ حرب مطلوبہ این مہم از قلعہ دارِ اکبرؔآباد بگیرد و والدِ بزرگوار را آنروے نربؔدہ دیدہ راہِ راست باسلامؔ آباد عرف متھؔرا برسد
رقعہ ۱۲
فرزندِ سعادتِ توام عالیجاۂ من اعلیٰ حضرت میفرمودند کہ شکار کارِ بیکارانست انسان اگر مامور عقبیٰ نتواند پرداخت ساختگی کارہائے دنیا چہ بد است کہ الْدُّنْیَا مَزْرَعَۃُ الْاٰخِرَۃُ واقع شدہ خود بدولت بنفسِ نفیس چھار گھڑی آخرِ شب از خوابگاہ برآمدہ بآبشارِ توفیق وضو کردہ باوراد وظائف می پرداختند و پس از صبح صادق و بانگِ صلوٰۃ باجماعتِ فضلا نمازِصبح ادا کردہ بجھروکۂ درشن تشریف می درشنیان را بسعادتِ دیدار فیضِ آثار نواختہ بعد برآمدن چھار گھڑی روز دیوانِ عام میفرمودند درآن مجلس جمیع منصبداران جزوکل بارِمجرا یافتہ دیوان اعلیؔ و میر بخشیؔ تجویز اہل خدمات و حقائقِ حُسنِ ترددات و جانفشانی ناظمان و فوجداران و امینان و کروڑیانِ صوبجات بعرضرسانیدہ دامنِ امیدِ ہرکدام بانجاحِ مَرام پُرساختہ دلگرمیِ دیگران مینمودند و بعد ملاحظۂ معتادِ اسپان و فیلانِ خاصہ یکپاس و دو گہڑیٔ روز برآمدہ از دیوانِ عام بدیوانِ خاص رونق می بخشیدند درآنمقام بخشیانِ عظام احوالِ نوسرفرازان منصب معروض نمودہ حکمِ عرضِ مقرر و نظر ثانی حاصِل مے کردند و انتخابِ وقائع و سوانح ہر صوبہ عرض کردہ فراخورِ ہر مقدمہ صدورِ احکام و فرامین را حکمِ ناطق میگرفتند تا قریبِ دوپہر این معاملات درپیش مے بود من بعد برغبتِ طعامِ خاصہ کہ تاکیداً ازوجۂ حلال مرتب میشد متوجہ شدہ برائے تقویتِ تن و قوتِ عبادت و داد گستری بقدر سد رمق نوشِ جان فرمودہ و خبر اکل و شربِ وظیفہ خواران و رُتبہ داران کہ اکثرے ازآں علما و فضلا و طلبۂ علم و مساکین و غربا و یتیماں و بیکساں و بیماراں بودند و بسیاری را ازآنہا درنظر کیمیا اثر روشناس میداشتند استفسار نمودہ در خوابگاۂ خاص تشریف بردہ ساعتی بادلِ بیدار قیلولہ کردہ بعد انقضائے دو پاس و چار گہڑیٔ روز از خوابگاہ برآمدہ وضو کردہ در نماز خانہ بتلاوتِ قرآن مجید مشغول میشدند پس از ادائے نمازِظہر اوراد برلب و تسبیح در دست در اسد برج آمدہ می نشستند دیوانِ اعلیٰ درآنجا حاضر شدہ بعرض و معروضِ مطالبِ مالی و ملکی پرداختہ اکثر کاغذہا بدستخطِ انور میرسانید و چہار گہڑیٔ روز ماندہ باز دیوانِ عام میفرمودند درینوقت بخشی و دیوانِ تَن نوسرفرازانِ منصب و طلبدارانِ جاگیر را از نظرِ انور میگذرانیدند و آنحضرت بہ تفتیشِ احوالِ حسب و نصب و جوہرِ ذاتی و کار دانی ہرکدام فرمودہ برائے تشخیصِ منصب و تنخواۂ جاگیر حکم میفرمودند و بعد شام از دیوانِ عام برخاستہ نمازِمغرب خواندہ در خلوتکدۂ خاص تشریف میبردند درانجا مورخانؔ شیریںِ زبان و قصہ خوانانِ فصیح بیان و قوالانِ خوش الحان و سیاحانِ عرصۂ جہان حاضر میشدند اندرونِ پردہ نسواں و بیرون ذکور ہر یک موافقِ رغبتِ طبعِ اشرف و اعلیٰ احوالِ اسلاف از بزرگان و پادشاہان و عجائب و غرائبِ دیار و امصار بعرض میرسانیدند خلاصۂ آنحضرت تا نصف اللیل اوقاتِ شبانروزیٔ خودرا باین قسم تقسیم فرمودہ دادِ زندگانی و فرماندہی میدادند چون شفقتِ پدری در حقِ آنفرزند قَلْبی است نہ قَلَبی لھٰذا درنوشتن و اطلاع دادن ہرآنچہ خوب باشد و بران فرزندِ ارجمند زیبندہ بود بے اختیاریم درینوقت انچہ بیاد آمد برزبانِ قلم دادیم معاف دارند
رقعہ ۱۳
فرزندِ عالیجاہ محمد اعظم حَفَظہ اللّٰہُ تعالیٰ و سلم ظاہراً در سواری خیلی جلد و تند میروند چنانچہ سید سائبان بردارِ ایشان از پا در افتاد و زندگی را جواب داد مدتے در حضورِ بیحضور ماندہ طریقِ سواریٔ ما دیدہ اند چرا خلافِ آں پسندیدہ اند
فرد
آہستہ خرام بلکہ مخرام
زیرِقدمت ہزار جانست
رقعہ ١٤
فرزندِ سعادتِ توام محمد اعظم حفظہ اللّٰہ تعالیٰ وسلم حسن بیگِ ویرانکار چکلہ کوڑا برعایتِ خاطر افضلِ اجہل معزول نشُدہ و رعایائے آنجا واویلا دارند و سر بسنگ میزنند و میگوئیند
؎ اگر تو می ندہی داد روزِ دادی ھست
محاسبانِ حقیقی ظلمِ عمال بنامِ ما و شما مینویسند جزائے اعمالِ خود دانستہ باحوالِ سکنۂ آنجا پردازند والا جاگیر تغیر خواہد شد و عوض نخواہند یافت
رقعہ ١٥
فرزندِ عالیجاہ آنچہ معلوم می شود مصطفیٰ قلی بیگ دیوانِ خاصِ آنفرزند کارہا بجز درسے انجام میدہد غنیمت است اِضافۂ منصب و خطاب خانے اگر بنویسند دادہ آید آدمِ خوب مثل طلائے بیغش است
فرد
آنچہ برجستیم و دیدم کم کہ بسیار است و نیست
نیست جز انسان درینعالم کہ بسیار است و نیست
روزی سعد اللّٰہ خان مرحوم بعد فراغ از اوراد و وظائف تا دیری دست بدُعا برداشتہ بود یکی از نُدمائے گستاخ پرسید کدام آرزو باقیست گفت آدمِ خوب الحق حروفِ خوبی گفتہ ہرچند جوہرِ دیانت و امانت در خلقتِ انسانی جبلیست بہرکہ حق تعالیٰ کرامت کردہ باشد اما ہمت و انصافِ آقا را نیز دخلی ھست کہ نوکر را مرفہ الحال و از وجۂ معاشِ مقدارِ احوالِ فارغ البال دارد تا ضروریاتِ عالمِ تعلق خلل اندازِ اعتقادِ او نشود
مصرعہ
کہ مزدورِ خوشدل کند کارِبیش
رقعہ ١٦
فرزندِ عالی جاہ برائے نصرت جنگ التماس ماہی مراتب کردہ اند اگرچہ ضابطہ نیست کہ بکمتر از ششہزاری مرحمت شود لیکن چون دوکار دست بستہ از دستِ او برآمدہ پاسِخاطرِ آنفرزند علاوۂ آن لہٰذا دادیم از ہمان ماہے مراتبہا کہ ازآنجا آوردہ یڪی بگیرد و شکر این موہبتِ عظمیٰ کہ مافوقِ مرتبۂ اوست بجا آرد
رقعہ ۱۷
فرزندِ عالیجاہ میرخانؔ متصدی محالاتِ حصۂ سپاۂ آنفرزند پرگنۂ سکرؔہ را واگذاشت نمودہ عوضِ آنمحال دیگر میخواہد در حضورِ قلتِ تنخواہ و کثرت طلبدارِ آنست ازینجا گوشت و استخواں آنچہ بود برابر قسمت یافتہ عوض یافتن ممکن نیست بنویسند کہ توفیرِ محالِ دیگر برآوردہ ازہمآنجا بدھد
رقعہ ۱۸
فرزندِ سعادتِ توام محمد اعظم حفظہ اللّٰہ تعالیٰ وسلم از وقائع صوبۂ مالوؔہ بعرض رسید کہ پہاڑ سنگھ کور باطن کہ از کمالِ نخوت و پندار مایۂ شور و فساد شدہ مصدر ہنگامہ آرائی بود از دستِ تلوک چندؔ پیشدست است دیوانِ فرزندِ ارجمند اقبال پیوند کشتہ شد و بجہنم واصل گشت اَلْحَمْدُلِلّٰہِ عَلیٰ کُلِّ حَالٍ
بیت
اے خدا قربانِ احسانت شوم
اینچہ احسانست قربانت شوم
فی الحقیقت ظہورِ این امر نتیجۂ فیضِ تربیتِ آنفرزند است کہ نوکران را دلدادہ سرگرم کارہائے عمدہ پادشاہی میکنند باین توجیہ کہ تہنیتِ خالی برزبان نیآید مالائے مروارید قیمتی پنجاہ ہزار روپیہ برائے آنفرزند مرحمت نمودیم و چون این ہندؤ ہماں مثل راست آورد کہ گویا کنجشکِ مردانہ بازے را زدہ اورا بمنصبِ پانصدی ذات و صد سوار و خطاب رائے و خلعت و شمشیر و اسپ سربلندی بخشیدیم آنفرزند ہم رعایتے درخور کہ موجبِ امتیازِ او در اقران و امثال تواند بود البتہ معہ نشانِ تحسین و آفرین و استقلالِ نیابتِ صوبہ بفرستند تا نوکرانِ دیگر را ہوسِ حُسنِ خدمت و اُمید نتیجہ افزائید
رقعہ ۱۹
فرزندِ عالیجاہ سلمہ اللّٰہ فوجداریٔ سورٹھ از فتح جنگ خان بالیؔ تغیر کردن و بہ برادرِ داروغۂ دیوانخانۂ خود دادن شیشۂ درست را از دستِ خود شکستن است قوم بالیؔ در صوبۂ گجراتؔ از مُدتہائے مؤقر و اسم و رسمِ سپاہ گری دارند فوجداریہائے صوبۂ غیر ازینہا بدیگراں دادن دُور از عقلست سورٹھؔ جائیست کہ مثل حسن علی خانؔ پسر الہ وردی خانؔ و صف شکن خانؔ وغیرہ پنجہزاریاں فوجدار آنجا بودہ اند تا از عہدۂ بندوبست انجا برآمدہ اند اگر متصدیانِ آنفرزند برنقشۂ عمل شجاعت خانؔ مرحوم راہ روند خوب است والا این صوبۂ گجراتؔ است خدانخواستہ اگر سررشتۂ عمل یک دو جا برہم خورد تدارکِ آں بطول خواہد کشید پیشتر مختار اند
بیت
من نگویم این مکن آں مکن
مصلحت بین و کار آساں کن
اَلْعٰاقِبَةُ بِالْعَافِیَةِ
رقعہ ۲۰
فرزندِ عالیجاہ باظہارِ جاسوساں معلوم شد کہ شاہراہ از بہادرپوؔر تا خجستؔہ بنیاد خالی از مخاطرۂ نیست قَطَاع الطریقان مالِ بیوپاریان و مسافرین بغارت می برند مترددین بامنیت نمی توانند آمد رفت نمود ہرگاہ درقربِ لشکرِ ما و شما این حال بودہ باشد وائے بر حالِ دور دست معلوم میشود کہ منہیانِ اخبار مُعتبر بآنفرزند نمیرسانند ازآنجا کہ غفلت و بے پروائی خلافِ طریقِ ریاست و جہانبانی است کاتبانِ جدید بتہدید تعین نمایند و عملۂ و فعلۂ پیشین را بسزا رسانند و فوجی مستعد مقرر سازند کہ استیصالِ مُفسداں از بیخ و بُن کردہ شاہراہ از شرِ جماعتِ حرامیاں پاک سازند بدعملی تاکے گوارا تواں کرد
بیت
من نمیگویم زیاں کن یا بفکرِ سود باش
اے زفرصت بیخبر درہرچہ باشی زود باش
والدُعا
رقعہ ۲۱
فرزندِارجمند عالیجاہ آبخورۂ سفید چینی خوش قماش کہ اکنون باوجودِ تلاش بہم نمیرسد بطریقِ پیش کش آوردہ بودند درین ضمن کُرسے کجکڑہ نیز بنظر داشت برائے آن فرزندِ دلبند فرستادیم شکر ہر دو عطیہ بجا آرند و در ارسالِ ڈالیٔ انبہ بتلافی مافات کوشند
رقعۂ ۲۲
فرزندِ عالیجاہ یاد داریم کہ روزی بخدمت میاں عبداللطیفؔ قدس سرہ الشریف رفتیم و در اثنائے کلام گفتیم کہ اگر اجازت باشد چند دہ از مضافاتِ کہرگونؔ برائے مصارفِ خانقاہ مقرر کردہ شود این دو مصرعہ برزبانِ صدقِ ترجمان راندند
بیت
شاہ مارا دہ دہد منّت نہد
رازقِ ما رزقِ بے منّت دہد
گفتیم ہمچنین است امّا تقدیمِ خدمتِ فقرا و اہلِ اللّٰہ برائے خیر و برکتِ دینوی و عافیتِ خود و حصولِ دعائے مزید نعمت و دولت است نہ برائے آز و منت گفتند اگر فی الحقیقت از تصمیمِ ارادۂ باطن نیّت خیر است نصف غلات از حصۂ رعایا بگیرند بلکہ از مظلومانِ محنت کش زیادہ ازاں بگذارند و اوراد و وظیفہ برائے گوشہ نشیناں متوکل کہ زبانِ سوال بستہ اند در بیابانہا و زوایائے ویران مسڪن دارند مقرر سازند و بدادِ مظلومان نوعی پرسند کہ حقِ کسے تلف نشود و دستِ اقویا از حالِ ضغفا کوتاہ باشد افزونیٔ دولت و نعمت مشاہدہ نمائیند بتقریبِ نالشِ سکنۂ چکلہ کوڑاؔ این نقل بیاد آمد کہ بے اختیار بآنفرزند قلمی شد و الدُّعا
رقعہ ۲۳
فرزندِ عالیجاہ داروغۂ توپخانہ و دیوانخانہ را فوجدار نواحِ احمدآبادؔ مقرر کردہ اند و او تہانجات بخویشاں و اقربائے مردار خوار سپردہ مستغیثان بحمایتِ داروغۂ مذکور بعدالتِ آنفرزند بار نمی یابند و جمعی مالِ مردم خوارِ اوباش رفیقِ دامادش شدہ خلق اللّٰہ را ایذا میدھند حیرانم کہ در وقت جزائے اعمال چہ جواب خواہیم داد حق سُبحانہٗ و تعالیٰ عادلست اگر ظالم را کارفرما کُنیم ہر عذابیکہ از ظالم مامورِ ما برما آید عدلست و بآن سزاواریم کہ ظالم را زور دادن و بدادِ داد خواہ نرسیدن در معنیٔ خود مجوزِ ظلم بُودن است
بیت
گندم از گندم بروید جو ز جو
از مکافاتِ عمل غافل مشو
رقعہ ٢٤
فرزندِ عالیجاہ مثل زاہدہ بانوؔ ضعیفہ بیچارہ تاکے بحالِ تباہ و محروم خواہد بود بر ما و شما حقی دارد نواسہایش آنچہ کردند نتیجۂ آں دیدند متلفِ حق بھیچ حال نباید بود یادداشتہ باشند کہ روزیکہ فیل فتح جنگ خانؔ برآنفرزند حملہ آورد میر بدہوؔ چہ کار رستمانہ فیل را از شوخی بازداشت و خلعت عنایتِ ما نگرفت کہ حقِ خانہ زادی بجا آوردم مزد چرا بگیرم برائے خدا و خاطرِ ما سینہ را از کینۂ دیرینہ پردازند و آن ضعیفہ را کہ غیرِشما دیگری ندارد مشمولِ عواطف سازند
بیت
قدیمانِ خود را بیفزائی قدر
کہ ہرگز نیآید ز پروردہ عذر
رقعہ ٢٥
فرزندِ عالی جاہ نوشتۂ اعتماد خانؔ وحی نیست کہ خواہی نخواہی برآں عمل کردہ شود بعد تحقیق آنچہ لازم است حکم کردہ خواہد شد
رقعہ ٢٦
فرزندِ عالیجاہ روزے سعد اللّٰہ خانؔ در حضور بدیر آمد اعلیٰ حضرت سبب پرسیدند عرض کرد کہ فقرۂ چند در بیاضے بنظر آمدہ بود نقل برمیداشتم تا بعرض رسانم قیامِ بنیانِ سلطنت از عدالت افزائشِ ملک و مال از شجاعت و سخاوت صحبت داشتن باعلما و فضلا و محترز بودن زقُربِ جہلا نشانِ عقلست عامل بودن بر عقائد و مستقل ماندن در عینِ شدائد مقصر نبودن در امورِ دنیوی از تدبیر راضی و شاکر ماندن برتقدیر دیرپائے خاندان از ترحم نمودن بر یتیمان و محتاج نشدنِ خود از کامروائے محتاجان و انصرام امورِ ملکی بصلاح و صوابدیدِ وزرا مظفر و منصور بودن باِستمدادِ ہمتِ فقرا تندرست ماندن از نیتِ ازالۂ دردِ دردمنداں امیدِ رحمت داشتن از جنابِ حق بعفو جرائمِ مجرمان آنحضرت خیلی محظوظ شدہ بوسہ بر پیشانیٔ خان مبرور داد و آخرِ روز چند تہانِ محمودی زردوزیٔ یکرنگ بخانِ مذکور مرحمت فرمودند خواستم کہ تنہا متلذذ نباشم بآن فرزندِ دلبند ھم نوشتیم توفیقِ عملِ بہم کنان رفیق باد
رقعہ ۲۷
فرزندِ سعادتِ توام محمد اعظم حفظہ اللّٰہ تعالیٰ وسلم ظاہراً پسر ناظرِ دیوان خانۂ آنفرزندِ عالیجاہ در نقارخانہ قمار می بازد و حیف صد حیف باوصفِ دعویٰ جہانبانی این ھمہ غفلت و نیسانی ہرکارہا را چہ شد کہ خبر نمیرسانند یارفروشے خواہد بود کاتبانِ جدید مقرر سازند و تھدید کنند
رقعہ ۲۸
فرزندِ عالیجاہ ظاہرِ ایشاں یکماہ طرف دریائے نلؔ در صیدِ کلنگ بسر بردند اگرچہ شکار شغلیست کہ ہم تماشا و ہم لذتِ غذا می دہد فاما درصورتِ فراغ از سرانجامِ امورِ متعلقہ کہ بمنزلۂ فرائض تواں گفت خوشنما و خُوش آئیندہ تر است خصوصًا ادائے حقوقِ ریاست کہ شرعًا و عرفًا واجب آمدہ و خبر بازپرسِ آں از احادیثِ معتبرہ و تواریخِ مشتہر وغیرہ کتبِ سیر یافتہ میشود برجمیع کارہا مقدم باید دانست شمارا از تمشیتِ امورِ یک صوبہ اگر اطمینانے حاصل شدہ باشد بہ تنظیم و تنسیقِ معاملاتِ متعلقۂ خانجہاںؔ و عاقل خانؔ و شجاعت خانؔ و محمد بیگؔ چرا نمی پردازند شمارا ذوقِ صید افگنی و مارا شوقِ قلاع شکنے و خرس بچکانرا گرفتنی ہیھات معاش کجا و معاد کو
بیت
ہر یکے ناصح برائے دیگراں
ناصحِ خود یافتم کم در جہاں
عمر بباطلت میگذرد و کاری از دست نمی آید فردا خدا را جواب باید داد
ع کریما بہ بخشائے بر حالِ ما
رقعہ ۲۹
فرزندِ عالیجاہ اگرچہ آنفرزندِ جوان مشتاقِ پدر پیر نیستند اما پدر پیر پُرمشتاقِ پسرِ جوانست
رقعہ ۳۰
فرزندِعالیجاہ محمد انورؔ سوداگر بتصدیتِ بنادر اصلًا مناسبت ندارد این معنی بہماں میماند کہ دزد را پاسبان کردن باکمالِ فہم و ذکأ و طبع رسا چنین تجویزِ بیجا آیندہ بعمل نیآید
رقعہ ۳۱
فرزندِ عالیجاہ قصبہ دوحدؔ از مضافاتِ صوبۂ گجراتؔ مولدِ این عاصے پُر معاصی است رعایتِ سکنہ آنجا واجب دانند و پیر منحنےؔ را کہ از مُدتے فوجدار آنجا است مستمال و بحال دارند و حرفِ مریضانِ غرض کہ فٖی قُلُوْبِھِمْ مَرَضٌ فَزَادَھُمُ اللّٰهُ مَرَضًا درشانِ آنہا است در حقِ او نشنوند
فرد
عنایت بر ضعیفاں گوشۂ چشمی دگر دارد
بمہرِ کوچکِ خود لُطفِ دیگر ھست شاہانرا
رقعہ ۳۲
فرزندِ عالیجاہ محمد بیگؔ از نوکرانِ آنفرزندِ عالیجاہ کہ در فرقۂ ضالۂ غنیمِ لئیم رفتہ میگویند کہ از قبیلۂ معتمد خانؔ دیوانِ دکنؔ و دیوان و بخشیٔ تنِ ایشان بودہ است بے شبہ آں قدیم را مقربانِ جدید در نظرِشما نتوانستند دید آن رفتۂ گذشتہ را بطلبند و پیشِ ما بفرستند کالائے بد بریشِ خاوند والا بنویسند کہ بعد اطلاعِ احوالش میتوان طلبید
رقعہ ۳۳
فرزندِعالیجاہ ھنوز استخوانِ شجاعت خانؔ و محمد بیگؔ نہ بوسیدہ و حقوقِ خدمتِ او محو نگردیدہ ورثۂ او ہمیں دو داماد و یک متبنی اند باندک تقصیر کہ صدق و بطلانِ آں العلم عند اللّٰه چرا از نان می اندازند و بنامِ ہندو از تغیر مسلمان عرضی غیر مرضی مینمایند
رقعہ ٣٤
فرزندِ عالیجاہ مندسورؔ عمدہ ترین محال صوبۂ مالوہؔ در جاگیرِ ایشاں مرحمت شدہ سابق سربلند خانؔ و حسن علی خانؔ و کم منصبان مثل نوازش علی خانِؔ رومی فوجدار آنجا بودہ اند آن نور الابصار عاملِ کارآگاہ امانت دستگاہ شجاعت پناہ آنجا بفرستند روزی بحضورِ اعلیٰحضرت مذکور شد کہ رونقِ خانہ و افزائشِ مال و آبادیٔ محالات جاگیرِ سعد اللّٰہ خانؔ را عبدالنبےؔ دیوان خان موصوف کردہ خودش مصروف بجان و دل در امورِ سرکارِ والا است وقتے کنایۃً باخانِ مذکور فرمودند کہ ما شنیدہ ایم کہ شما سنگِ پارس دارید از نظر بگذرانید عرضکرد کہ فلانی را بصورتِ انسانی و وصفِ زر فشانی دارم آنحضرت الحمدللّٰہ خواندہ برزبان در افشاں آوردند کہ بایں وصفِ خود شمارا ہم موصوف میدانیم اورا بشما ارزانی داشتیم خانِ مذکور آداب بجا آورد آدم ہوشیار امانت دار خدا ترس آبادِ آن کار کمیاب
بیت
آنچہ پُرجستیم و دیدم کم کہ بسیار است و نیست
نیست جُز آدم درینعالم کہ بسیار است و نیست
رقعہ ٣٥
فرزندِ عالیجاہ شغل و عملِ عاملِ محالِ جاگیرِ آن عالیجاہ از فرد مُرسلہ سوانح نگار ظاہر میگردد غفلت از روزِ جزا چرا
مصرعہ
داد داد از دستِ غفلت داد داد
رقعہ ٣٦
فرزندِ عالیجاہ ما شمارا خوش تجویز و خوش تمیز در ہمہ چیز میدانیم
مصرعہ
زچشمِ بد رخِ خوب ترا خدا حافظ
محمد بیگ خانؔ را تغیر کردن و شیر انداز خانؔ را فوجداریٔ سورٹھؔ دادن عجب عجب خواتمِ امور از شخصیت و شعورِ آدمی سمتِ ظہور دارد
ع سیمائے آدم آئنۂ حالِ باطنست
اینجا پنجہزاریاں سپاہی منش مثل قُطب الدین خانؔ بودہ اند اگر شما سید کمالؔ و سید مرادؔ را کہ درآں صوبہ مؤقر و معتبر اند تعین میگردید مضائقہ نبود بہر تقدیرِ فوجداری سرکارِ مذکور مع حالاتِ معمولۂ آن بجاگیرِ ایشان مرحمت شدہ از نوکرانِ فدویت نشانِ خود ہر کرا لائق دانند برگمارند امان اللّٰہ بیگؔ و بہادر بیگ شروانیؔ اگر دوریٔ آن نورالابصار اختیار کنند ظاہراً متحملِ این کار توانند شد دیانت داری و واقفِ حالی جزواعظمِ نظمِ معاملاتِ مُلکی و مالیست ضائع کارانِ مطلبِ جو موجود و خوش کردارانِ راست گو مفقود حضرت عرشِ آشیانیؔ کہ نوکران خوب داشتند از ہمیں جہت فتوحاتِ متواترہ و مہماتِ متکاثرہ می فرمودند اما در عصرِ اعلیٰ حضرتؔ بندہائے نامدارِ جان سپار و عاملانِ آبادانِ کار و دفتردارانِ ہوشیار بسیار پیش می آمدند و با اینھمہ بذاتِ قدسی صفات در رتق و فتق معاملاتِ تعلقِ خاطر و توجۂ باطن و ظاہر میفرمودند و یاد داریم در ہنگامی کہ اعلیٰ حضرت مرادبخشؔ را بجہتِ تسخیرِ ولایتِ قدیم بجانبِ بلخؔ مرخص فرمودند دیوانِ فوج مطلوب بود در حالت تجویز بست کس از اہلکار و بیکار بہم رسیدند حالا یک کس برائے دیوانیٔ بنگالہؔ کہ بحیلۂ راستی و کار دانی آراستہ باشد میخواہیم و یافتہ نمی شود از نیابیٔ آدمِ کار آہ آہ
رقعہ ۳۷
فرزندِ عالیجاہ ایشان کہ نیت بخیر دارند باوصفِ این از عملِ ظلمہ و مکافات نمودن آن فرقۂ ضالٔہ چرا غافل میباشند دربارۂ حاجی پورؔ و مین پورؔ و دیگر تہانجاتِ فوجداری کہ ہر روز دارو گیرد و جورِخطیر میشود و از پٹپڑگنجؔ و قریبِ لشکر کولیانؔ راہ میزنند و سکنۂ شہر و مسافرانِ غریب را بستہ میبرند امان اللّٰہ بیگؔ داروغۂ توپخانہ و دیوانخانہ را فوجدارِ نواح کردہ اند و تہانجات بخویشاں خائن و مردار خوار سپُردہ مظلومان بحمایتِ او پیشِ آنفرزند نمیتوانند سر بفریاد زد حیف صد حیف وقت چون سیف میگذرد و طعنِ ابنائے دنیا و خوفِ ایزد جل و علا از خاطر میرود فوجداری بیکی از گجراتیاں مثل صفدرخان بالیؔ و پسرانِ بہلول شروانیؔ باید داد کہ درعملِ شجاعت خانؔ نیکنام بودہ اند و باسکانِ شہر ممارست دارند واشگاف میگوئیم کہ در دارالجزا برعایت و غفلت از احوالِ اعمال ماخوذ خواہیم شد واقعہ نگار و ہرکارہائے معتبر و محتاط در محال بگذارند و روزمرّۂ اعمالِ حکام بخوانند و بروقت بتلافی پردازند
فرد
چو پرسشِ گنہم روزِحشر خواہد شد
تمسکاتِ گناہانِ خلق پارہ کُنند
رقعہ ۳۸
فرزندِ عالیجاہ قاضی عبداللّٰہؔ برحمتِ حق پیوست مارا و خلق اللّٰہ را درین خدمت خشنود داشتہ بود از احوالِ پسرانش اطلاع نداریم عبدالمجید خانؔ پسرِکلانِ او چندی قاضی رکابِ ایشان بود جوہرِفضیلت و بیغرضی اگر دارد بنویسند امری خطیر تر از قضا نیست کہ بندہائے او جل شانہٗ بقول و تصدیقِ قاضی اسیر و قتیل میشوند از قضاۃ شیخ الاسلام در تحقیق و تشخیص صدو و بطلان بتوفیقِ حسنات چنانکہ باید موفق بود آدم خوب اَلْنّٰادِرُ کَالْمَعْدُوْمِ
رقعہ ۳۹
فرزندِ عالیجاہ ما داروغۂ عرض مکرر شمارا محتاط شنیدہ ایم اینجا سیاوش خانؔ شاہ میر باوصفِ منصب بیش و جاگیر سیر حاصل آغشتۂ غرض است و متصدی این کار را دیانت شرط اسدالدین خانؔ پسر دلاور خانؔ کہ پیشِ ایشانست اگر این جوہرِ ضمیمۂ شعور داشتہ باشد بنویسند کہ بحضور طلبیدہ شود و بخدمتی مامور گردد این دلِ خستہ از خود رفتہ بغرض پیوستہ جویائے انسانست و آن حکمِ عنقا دارد از حکیمی پرسیدند کہ داروئے مرضِ غرض چیست گفت بیغرضی کہ جوہریست از خلقتِ جبلی و مصقلۂ آب و تاب آن نظرِ غور و توجۂ باطن آقا کہ نوکر بہیچ ممر محتاج و درماندہ نماند جوہرش در ہمہ حال روشن و مجلے باشد وزنگِ احتیاج پردہ صفائیش نگردد
رقعہ ٤٠
فرزندِ عالیجاہ اشقیا از چمارکونڈہؔ تا قادرآبادؔ بتواتر راہ میزنند و مسافرانِ کمتر راہ بسلامت طے میکنند احتمالِ غالب کہ بیخبری نخواہد بود اَلْعٰاقِلُ تُکْفٖیْہِ الْاَشَارَۃ شمارا خبر دور و نزدیک زود میرسد ازبِد احوالِ روزِجزا چرا علم ندارید فکرِ مآل فی الحال بایدکرد و نوکرِ خوب را بنوازش امتیاز بخشیدن و بد را بکیفرِ عمل رسانیدن عدلست اَلْدُّنِیٰا مَزْرِعَۃُ الْاٰخِرَۃُ انتظارِ جواب داریم ظالمی از عالمی درحقِ خود فاتحۂ خیر خواست جواب یافت کہ دربارۂ ستمگاران خبر دادِ مظلومان دعائے غیری اثر ندارد
رقعہ ٤١
فرزندِ عالیجاہ جانا عزیزا چند فقرہ از بیاضِ اعلیٰحضرت خوش آمد باقتضائے شفقتِ قلبی بے اختیار بآنفرزندِ ارجمند نوشتیم کہ تنہا متلذذ چندین چیز بہترینِ اعمال است رُوندادن بمردمِ بد نرجیدن بعدمِ حصولِ مقصد نرجانیدن مردمِ خوب مزاج نخواستن بکمالِ احتیاج صحبت داشتن بااہلِ معاد جستجو کردن باقابلانِ با استعداد بار ندادن پیشِ خود بمردمِ جہال دادن باربابِ استحقاق بقدرِ توفیق پیش از سوال مکرم داشتن اہلِ فضل مصروف نمودن مزاج بعدل میل نکردن باقوالِ غیرعقاید بے خبر نبودن از احوالِ متوکلانِ بے مکاید غنیمت دانستن وجودِ یگانگان کہ بیگانہ از خلق باشند پیش داشتن جمیعکہ مصالح اُمور دنیا و عقبیٰ بوند درین عصر ہم مردمِ خوب بسیار اند اما دل متفحص و توفیق پیش آوردنِ آنہا کو ظاہراً بعد چندے بدتر ازیں خواہد شد
فرد
من وضعِ زمانہ در فکرم
کہ مبادا ازیں بتر گردد
شما کہ داعیۂ جہانبانی دارید بجوئید و بخواہید و بگیرید و نگاہ دارید
رقعہ ٤٢
فرزندِ عالیجاہ گلشنِ رواںؔ نامِ اسپِ پھلواریؔ کہ آن عالیجاہ برائے سواری ما فرستادہ اند بسیار پسند کردیم خرامش بایال و جمال ھمہ صفات فرسیت دارد بر اسپِ نیلوفر وچواچندنؔ کہ بتواتر سوار میشوند ظاہراً از سواریٔ آنہا پُرمحظوظ اند دو اسپِ ترکی بنام خوشخرامؔ و صبارفتارؔ پیشکشِ امانت خانؔ کہ در اہتمامِ الٰہ یار خانؔ طیار شدہ اند برائے آنفرزند میفرستادیم اما آختہ بیگیؔ ممسک اشک میریزد کہ اِسپانِ خوب چرا میدھند بہر حال خواہیم فرستاد
رقعہ ٤٣
فرزندِ عالیجاہ تفصیلِ مصائبِ سفر یساقِ گھاٹہؔ از نوشتہ وکیل و اظہارِ جواسیس شنیدہ باشند حالتِ نادیدنی و محنتِ ناکشیدنی بر اسلامیان و لشکریاں گذشت الحمدللّٰہ کہ صعوبتِ این یساق سراپا مشتاق بسر آمد و بخیر و سعادت معاددت شد اگرچہ چنین ارادت از تکاثرِ سئیاتِ کائینات میگویند اما عملِ والی در انفاع و اضرارِ خلق اللّٰہ تاثیرِ کلی دارد و آں اشارت برشامتِ این بے چارۂ ناکارہ میرود قلعۂ ستارہ باسمِ اعظم تارہؔ موسوم شد شادیانۂ فتح بنوازند و حرفِ ایّامِ طفولیت یاد دارند کہ بابا جی دہون دہونؔ قلعہ برنالاؔ باسمِ نول تارہؔ موسوم شد تفصیلِ یورشِ مارا از کنیزانِ خود بپرسند
رقعہ ٤٤
فرزندِ عالیجاہ در احمدآبادؔ و میرعربؔ درویش را دیدہ اند البتہ باز بروند و سلامِ این شرمندۂ عقبیٰ و طالبِ دنیا ابلاغ نمائیند و خبرِعواقبِ امور و سلامتِ ایمان از دل و جان مسألت کنند و بگوئیند کہ نزدیکی باجل و دوری از حسنِ عمل عمرِ این غافلِ بیحاصل گذشت و قدری کہ ماندہ نیز لاحاصل میرود قدمِ حیات پیش میرود و فکرِنجات پسِ سر
فرد
آنچہ ماکردیم و برخود ہیچ نابینا نکرد
درمیانِ خانہ گم کردیم صاحبِ خانہ را
رقعہ ٤٥
فرزندِ عالیجاہ ماجرائے بے ادبی و ناہمواریٔ میربدہو کوکہؔ از وقائع رکاب آن عالیجاہ مفصل بانکشاف گرانید بیتِ مولوی معنویؔ مِصداقِ حالِ اوست
بیت
لُطفِ حق باتو مواساہا کند
چونکہ از حد بگذرد رُسوا کند
معاتب ساختن و از نظر انداختن سمتِ وجوب داشت کہ بر حقوقِ مادرِ پیر مینازد و قولِ سعدیؔ نمیداند
فرد
منت منہ کہ خدمتِ سُلطان ہمی کنم
منت شناس ازوکہ بخدمت بداشتت
بہر تقدیر ملکِ منان ایشان را بجوہرِ خرد و خلعتِ خُلق خلق کردہ اگر ایں جرم بگفتۂ ما نبخشند خوبست
ع کہ مستحقِ کرامت گناہ گارانند
رقعہ ٤٦
فرزندِعالیجاہ اعلیٰحضرت از سعد اللّٰہ خانؔ پرسیدند کہ خوشنودیٔ خالق و خیریتِ عاقبت چیست عرض کرد کہ عدالت و سخاوت کہ حضرتِ آفریدگار در ذاتِ اقدس آفریدہ شخصی از راۂ کنایہ باخانِ موصوف گفت کہ مردمِ متدین و وفادار در عرصۂ روزگار کمترند شاید بنظرِ شما درآمدہ باشد جواب داد کہ زمانہ از آدمِ خوب ہیچگاہ خالی نیست صاحبِ خرد میباید کہ دریابد و بآنہا بپردازد و بکارِ خود بسازد و گوش برحرفِ اہلِ غرض در حقِ او نگذارد اعلیٰحضرت میفرمودند کہ مردمِ متدین و آبرو طلب و متصدیٔ خوب غنیمت است ہرکرا خدائتعالیٰ برتبۂ اعلیٰ فائز گرداند باید کہ تفحصِ آنہا نماید و جوہرِ قابل رایگان نسازد اگرچہ بیگانہ باشد و از جاہلِ بیجوہر بیگانہ شود ہرچند او خود را یگانہ داند متصدیٔ آشنا پرست قرابتِ دوست افتاد نیست
رقعہ ٤٧
فرزندِ عالیجاہ روزی اعلیٰحضرت در خلوت بداراشکوہؔ ارشاد نمودند کہ درحق امرائے بادشاہی کجخلق و بدگمان نباشد و ہمہ را مشمولِ عواطف و الطاف دارد و عرضِ غرض آمیز سخن سازاں در حقِ اینجماعت نشنود کہ اینحرفِ وقتی بکار خواہد آمد از بسکہ دل میسوزد و حرفِ ناگفتنی میگوئیم نفاقِ بامردمِ کارِ ضائعِ کاریست
رقعہ ٤٨
فرزندِ عالیجاہ روزی اعلیٰحضرت متالم بغسلخانہ تشریف آوردند سعد اللّٰہ خانؔ و علی مردان خانؔ موجبِ ملالِ خاطرِ اشرف استفسار نمودند آنحضرت فرمودند کہ چند از ناظمانِ ملک و مال طعمۂ اجل شدہ اند و مردمِ دیگر با فروشکوہ بالفعل نظر نمی آیند کہ زود متحمل چنان امور خطیر توانند شد باندیشہ اینکہ مبادا انتظام ابتر شود خاطر متردد است قلیچ خانؔ عرضکرد کہ رونقِ مہمات خلافتِ ازل بنیاد منحصر بمیمنتِ شخصِ قدسی است بالفعل ہیچکس از نوکرانِ خانۂ غلام چنان تربیت شدہ اند کہ بمنصب والائے بادشاہی خدماتِ صوبجات و رتق و فتق معاملات سزاوارند بمجرد استماعِ اینحرف در مزاجِ اشرف فرحتے پدید آمد و حکم شد کہ آخرِ روز بملازمت بیآرد تا سیرِ صورت و سیرتِ آنہا کردہ شود چہ خوش باشد اگر کارہا خاطر خواہ متمشی گردد چنانچہ بروقت بحضورِ پُرنور آمد بعد تحصیلِ دولتِ ملازمتِ اقدس عرض جوہرِانسانی و کاردانی دادہ ہریک بعنایات و قدردانیٔ خدیوِ آفاقِ بمنصبِ لائق از ذات تا بنیان عزّ اختصاص یافت و آنحضرت خانِ مذکور را نیز مشمولِ عواطفِ خاص فرمودہ یکھزاری ذات و دو صد سوار اضافہ دادہ فرمودند
مصرع
اے وقتِ تو خوش کہ وقتِ ما خوش کردی
خانِ موصوف در جنبِ شکرانہ پذیرائی عرضِ خود و تفضلاتِ خداوند نعمت یک ہزار مہر باہلِ استحقاق بخش کرد
رقعہ ٤٩
فرزندِ عالیجاہ کامیاب خانؔ پیشکار بخشیٔ شما نوشتہ است
بیت
ہرکہ تیغِ ستم کشد بیروں
فلکش ھم بدان بریزد خوں
اگرچہ برائے نسق آنچہ گردید امّا اگر استعجالِ ناروا جائز نمیداشتند خوب بود معھٰذا قصاص اگرچہ از آئینِ عدالت است لیکن دل آزاری مؤجبِ ناخشنودی حضرتِ باری است ازاینجا است کہ گفتہ اند
مصرعہ
در عفو لذتیست کہ در انتقام نیست
رقعہ ٥٠
فرزندِ عالیجاہ سعادتِ توام محمد اعظم حفظہ اللّٰہُ تعالیٰ وسلم شما حالتِ اسپانِ سواریٔ ما دیدہ اید جہانگیرؔ بادشاہ بچنین آختہ بیگی سیاست شدید مینمودند خطابِ صف شکن خانؔ باین بیجوہر خیلی بیجا شد
مصرع
برعکس نہند نامِ زنگے کافور
قولِ اعلیٰحضرت است کہ آدم بیشعور ضائع کار میباشد چہ باید کرد کہ محن و مشتاق و سفر و یساق تجویز بموقع نمیتواں نمود ایشان کسی را از بندہائے رکابِ خود تجویز کردہ عرض نمائیند
فرد
باہمین مردماں بباید ساخت
چہ تواں کرد مردمان اینند
رقعہ ٥١
فرزندِ عالیجاہ واقعہ نگارِ پرگنۂ لونیؔ ببرادرِ خود مینویسد کہ پانزدہ شانزدہ ہزار روپیہ ہر سال از راہداری می آید و امین و فوجدار زیادہ از ہزار دو ہزار داخل جمع نمی نمائیند فی الحقیقت این راہ داری نیست راہ زنی است مالِ عوام محض حرام است اگر از صد پنج و چہل یک میگرفتند مضائقہ نداشت چون برین تقدیر خیانتِ امین ظاہر میشود اول بتحقیقاتِ این فرمان بنام ناظمِ صوبہ و دیوان صادر میشود بعد اثبات فہمیدہ خواہد شد آنچہ از زراعت پیدا میشود نصف بجاگیر دار گواراست و سوائے آن مالِ خالصۂ شریفہ است در عصرِ اعلیٰ حضرت شخصے ہنگام عبور سواریٔ خاص ببانگِ بلند برخواند کہ این عصرِ میمنت مآثر جامعِ جمیع احسنات است خدیو عادل وزیرِاعظم جزو رس دبیران متدین خلق اللّٰہ مرفہ الحال شکرانۂ این عطیات از جنابِ ایزدی بر ذاتِ اقدس از جملۂ مفروضات است آنحضرت بعد اشتماعی اینحروف در سواری راندن اندکی مکث نمودہ بندہائے خاص را از دور طلبیدہ دست بفاتحہ برداشتند و اورا بعنایتِ خلعت نواختند سعد اللّٰہ خانؔ درآنوقت بسمعِ والا رسانید کہ مصالح بقدرِ خواہش و خواہش بقدرِ جوہرِ پاک بہم میرسد
رقعہ ٥٢
فرزندِ عالیجاہ سعید خانؔ بہادر ظفر جنگؔ را از نظرِ اعلیٰ حضرت گذرانید و بحسنِ توفیق در حقِ او کلماتِ خیر ادا کرد سعد اللّٰہ خانؔ از حق نگذشتہ گفت خوشا حالِ سعید خانؔ کہ چنین آدم را پیش میکند و عرض اظہارِ خوش کرداریش میدہد برزبانِ مبارکِ آنحضرت رفت کہ نوکر کنانیدن کارِشما و پیش آوردن مردمِ خوب کارِما و رونق کارہائے ماست صاحبانِ رسالہ این منت بر ما گذارند کہ دبیرِ خوش تحریر و تقریر و عاملِ آبادانِ کار و سپاہئ قبیلہ دار را بسیار میخواہیم ہرجا باشد بھم رسانند و انظر نظرِ اشرف بگذراند امیر انورؔ را عرض نمود کہ آدمِ ہر صنف در عصرِ اقدس مشقِ ہر حسنِ عمل کہ میکند آخر کار در منصبِ درخور و عطائے خلعتِ فاخرہ مییابد حکم شُد کہ دیوانِ اعلیٰ امتحان جوہرش کردہ خدمت لائقِ تجویز نماید سعید خان بہادرؔ در کفارۂ اینہمہ حسنِ توفیق خدیو قدردان دہ ہزار روپیہ بفقرأ و صلحاء و غربأ تقسیم نمود
رقعہ ٥٣
فرزندِ عالیجاہ روزے بہاراملؔ دیوانِ سرکار برادرِ نامہربان فردے از نظرِ اعلیٰ حضرت گذرانید کہ دہ لک روپیہ بابت طلبِ تفاوتِ بآئینِ سرکار والا طلب است بہ تنخواۂ آن فرمان صادر شود آنحضرت فرد حوالۂ سعد اللّٰہ خانؔ فرمودند کہ آرزوئے سررشتۂ دفترِ دیوانی تحقیق نمودہ بعرضرساند خانِؔ مذکور فی الفور التماس نمود کہ اینچنین زرہا از خزانۂ تنخواہ نمیشود ثانی الحال در مطالبہ و تصرفِ حساب نقدی محسوب میگردد داراشکوہؔ بعد برخاستِ دربار بادیوانِ اعلیٰ کلماتِ تند گفت چون از روئے فرد مرسلۂ مشرف غسلخانہ بمسامعِ علیا رسید ہمانوقت شقہ برادرِ نامہربان نوشتند و این فرد ہم بقلم آوردند
فرد
باصاف دل مجادلہ باخویش دشمنی
ہرکس کشد برآئینہ خنجر بخود کشد
دریافتِ صدق و بطلان خاصۂ ابنائے ملوک است بہاراملؔ کفایت خانۂ شما و سعد اللّٰہ خانؔ صِیانتِ مالِ ما میخواہد ہرگاہ این فرد از دفترِشما درست شدہ بود بائیستے تحقیق نمود کہ تنخواۂ آن از سعد اللّٰہ خانؔ ممکن الحصول است یا نی ملول ساختن بند ہائے پادشاہی خصوص سعد اللّٰہ خانؔ بسیار بد است و بدست آوردن این مردمِ خوب مصالح کاران صاحبِ شعور واسطۂ افزائشِ مال و خوش نامی صاحبِ معاملہ اند آخرِ روز چند تہان محمودی زر دوزی یکرنگ و سہ ہزار دینار نقد بسعد اللّٰہ خانؔ انعام فرمودند
رقعہ ٥٤
فرزندِ عالیجاہ این نقلِ زبانی شخصی معتبر بگوش رسیدہ بود در رشتۂ تحریر کشیدہ شد کہ بگوشِ آنفرزند ہم برسد روزے اعلیٰ حضرت علی مردان خانؔ و سعد اللّٰہ خانؔ را در خلوتِ خاص عز اختصاص بخشیدہ از زبانِ گوہرِ فشان فرمودند کہ رتق و فتقِ ملک و مال منحصر بر فہم و انصافست نَعُوْذُبِاللّٰهِ اگر بادشاہ بیجوہر برتبۂ خلافت فائز آید و وزرا و امرائے بیحسنِ تدبیر را بر روئے کار آورد اِختلالِ کلے در نظم و نسقِ بلاد رُودہد و پریشانیٔ رعایا و بیسامانی برایا وثیقہ کم حاصلی و ویرانی شود شما حسبۃً لِلّٰہ بافقرا و صلحا صحبت داشتہ بعد نمازِ پنجگانہ برائے ما دعا میخواستہ باشد کہ رونقِ سلطنت نکاہد و ھیچ کدام بد برزبان نیآرد و بعد ما ہرکہ از پسران فرمانروا شود بتوفیقاتِ خیر موفق باشد بعضی اوقات اندیشہ بخاطر راہ می یابد کہ مہین پور خلافت اگرچہ اسبابِ شان و شوکت و سامانِ تجمل و صولت ہمہ دارد لیکن عدؤ نیکواں و دوست بدان واقع شدہ
مصرعہ
بابدان نیک و بد بہ نیکان است
و شجاعؔ غیر از سیرچشمی و صفی ندارد و مرادبخشؔ مجہول الکیفیت باکل و شرب ساختہ دائم الخمر ست مگر فلانی یعنی این عاجز فانی ذی عزم و مآل اندیش بنظر میآید اغلبکہ متحمل امرِ خطیر ریاست تواند شد سعد اللّٰہ خانؔ اینمصرعِ مولوی برخواند
ع مردِآخر بین مُبارک بندہ ایست
آنحضرت فرمودند
ع تا دوست کرا خواہد و میلش بکہ باشد
رقعہ ٥٥
فرزندِ دلبندِ من میگوئیند کہ علی مردان خانؔ و ابوسعید مرزاؔ و قلیج خانؔ روز چوکی سپاہیانرا اول تواضع قہوہ میکردند و وقتِ حاضری حاضری و ہنگامِ طعام طعام و وقتِ رخصت خوشبو و پان میدادند و بمردمِ خانۂ آن جماعت طعامِ اقسام میفرستادند و میگفتند کہ نسوان و طفلان اینہا برتنہا خوریٔ این فرقہ و کم ہمتیٔ ما طعن نکنند و حسرت نخورند شخصی در زمانِ سلف پیش بزرگی شکایتِ زمانہ آغاز کرد فرمود کہ موقعِ سپاس و موضعِ حمدِ بیقیاس است کہ انسانرا خوفِ نان و نہ غمِ مال و جان است و نہ اندیشہ سُستے دین و ایمان در زمانِ مستقبل نباتِ ابنائے دنیا مبدل خواہد گشت و جورہائے متنوعہ ظہور خواہد یافت عدل و احسان قطعًا خواہد رفت ناظمان و محافظانِ بلاد بَرملا بغارت گری خواہند گرائید خلیفۂ عصر چشم از داد خواہان خواہد پوشید امیران بمصلحت یکدیگر و بمعاونتِ ستم گران خواہند کوشید حق زائل و باطل خواہد گردید و نسوان بدلیری پیش خواہند آمد دختران بوزارت اختصاص خواہند یافت مردم ذوی القدر از بس بے دلی و بیقدری عمداً باصلاحِ کار نخواہند پرداخت و مستحقانِ امور باوجودِ گوشۂ نشینی ایمن نہ خواہند بود و بیشعوران و ناکردہ کاران کارفرمائی خواہند نمود و پسران پدر آنرا خواہند رنجانید و پدران بے شفقتی خواہند گزید زمانِ صالحہ از فسق و بیمہریٔ شوہران طالح خواہند نالید و باران بروقت نخواہد بارید حکام غلّات را بغرضِ شوم طبعی گرانتر خواہند فروشانید ممالک از تنظیم کارفرمایان ویران خواہد گردید فواحش در مساکنِ خوانین و خواقین علانیہ ساکن خواہند بود مردان بپوشیدنِ لباسِ زنان رغبت خواہند نمود
رقعہ ٥٦
فرزندِ عالیجاہ فاضل خانؔ میر ہادیٔ شما درگذشت دِل بدرد آمد پیرِرازدار سربراۂ کار خوش اعمال بود عملۂ تحاویل را سرِ حساب ببداشت و خانۂ این بے سروسامان را از میرِ سامانیٔ خود روشن می ساخت در خوش سیرتے وزیرخانِ حاجی محمدؔ ہم شبہ نبائد کرد سید محمد خانؔ و میر نیازؔ ہم اگرچہ بد نیستند امّا متصدے سختگیرند چون منتسبانِ شما اکثر ملازمِ ما شوند حالا قابل خانؔ را میخواہیم از شما بگیریم شما برائے این کار محمد محسنؔ را نگاہ دارید اینجا قحط الرجال است تا آمدنِ او عنایت اللّٰہ خانؔ سرانجام خواہد کرد مشاغل بسیار دارد حق حافظۂ مریم بیشتر است پسرش ہم از شخصیت بیگانہ نیست اما طرفِ خویشاونداں سخت میگیرد و مکرر برمزدِ تصریحِ نصائح مے کنم کہ رکناتھ سعد اللّٰہ خانیؔ خدماتِ مالی ببرادرانِ خود نمی داد و میگفت کہ خانہ براند از متصدیاں ہمیں بلاد اند خدائے تعالیٰ رفیقِ بد را ہدایت کند یا گردن بشکند
رقعہ ٥٧
فرزندِعالیجاہ انبہ ذائقۂ پسند بذائقۂ پدرِ پیر خوشگوار آمد نعمت و دولت پسرِ جوان زیاد باد
مصرعہ
ہرچہ از دوست میرسد نیکوست
رقعہ ٥٨
فرزندِعالیجاہ جانِ پدر و حاصلِ زندگانیٔ پدر صوبۂ گجراتؔ مثل بنگالہؔ و دکنؔ و کابلؔ نیست کہ بنابر بُعدِ مسافت و سرحدِ مملکت تجویزِ ناظمان خواہ مخواہ منظور شود برویۂ مامن بعد عمل نمائیند تا آنوقت کہ آنہم قریب ست بوعدہ و وعید کار متمشی باید کرد و فوجدار پرگنۂ دوحدؔ کہ پیرِ مزمنست بنابر عوارضِ بدنی ملازمتِ شما نکردہ بحال باشد بطور او واگزارند
رقعہ ٥٩
فرزندِعالیجاہ فقیری حدیثے نوشتہ آورد کہ حضرت پیغمبر صلی اللّٰہ علیہ وآلہٖ وسلم از مہتر جبرائیلؔ علیہ السلام پرسیدند کہ کُدام عمل بہترین اعمال است گفت خدمتِ ملوک کہ نفع و سرور باہلِ حاجت رساند من میخواہم کہ در خدمتِ ملوک باشم و قضائے حاجاتِ مسلمانان میکردہ باشم فرمودیم کہ نقصان نیست
رقعہ ٦٠
فرزندِعالیجاہ ہدایا کہ امرائے برائے والی آرند برگشتہ دادنِ آن نقصان بیت المالست اگرچہ اینمرتبہ برائے مصلحتی معاف کردیم لیکن آئیندہ چنین بعمل نیآید
رقعہ ٦١
فرزندِ عالیجاہ اسپِ ترکی کہ این مرتبہ فرستادہ اند صورت و سیرت خوب دارد از اسپِ اولین ہم خوب برآمد سبکسیرؔ نام گذاشتم کہ اسم بامسمیٰ باشد
رقعہ ٦٢
فرزندِ عالیجاہ موسوی خانؔ را بتجویزِ آنفرزند بخشیٔ اول کردیم آدمی اگر از عہدہ یک کار ہم خوب برآید غنیمت است صورتش بد نیست سیرتش نمیدانیم
مصرعہ
کہ خبثِ نفس نگردد بسالہا معلوم
کلیہ اینست ہرکرا خدمتے باید فرمود مخفی متحفصِ احوالش باید بود کہ ابنائی دنیا در ابتدا بتقدیمِ حُسنِ خدمت فریفتہ مینمائیند و باز اغراضِ نفسانی را کار مے فرمائیند اینجا بعد افتخار خانؔ و محمد علی خانؔ خانسانی را فاضل خانؔ و فضائل خانؔ خوب کردند کہ آثارِ خیر از ناصیۂ آنہا دیدہ میشد امراضِ بدنی را اطبا علاج توانند کرد اما مریضانِ غرض را مقلب القلوب دوا کند
رقعہ ٦٣
فرزندِعالیجاہ سلمہ اللّٰہ می خواستیم دیانت خانؔ عبدالقادر را دیوانِ سرکارِ فرزندِ زادۂ بہادر بکنیم امّا اسم بے مسمےٰ برآمد توقعِ دیانت ازو غیر متوقع
رقعہ ٦٤
فرزندِ عالیجاہ شما سلیقۂ درستی در طیاری فرمایٔشات دارید گُجراتؔ زیب و زینتِ ہندوستانؔ است و اہلِ کسب و ہُنر و اہلِ حرفہ ہمہ جہت آنجا میباشند بالفعل از کارخانۂ پادشاہی تعلقۂ آنجا آنچہ میآید در شست و گراں دریں مادہ جزورسی البتہ لازم است
رقعہ ٦٥
فرزندِ عالی جاہ از وقائعِ نربداؔ مفصل معروضِ بارگاہِ والا گردید کہ امان اللّٰہ بیگؔ داروغۂ توپخانۂ آنفرزندِ ارجمند سنتائے شیطان و ہمتائے شقی بے حیا را شکست درست دادہ چیرۂ باقخانہ و قافلہ را بسلامت آوردہ فی الواقع تلاش و جانفشانی او و رفقائش سزاوارِ تحسین و آفرینست رعائیتے کہ مناسب باشد نمایٔند و بحضور ہم معروض دارند
رقعہ ٦٦
فرزندِعالیجاہ میر جلال الدینؔ کہ از آنفرزند جدا شدہ ظاہرا ہمشیرہ زادۂ ہمت خانِؔ مرحوم است کہ میربخشیٔ ما بود سید زادہ کریم النسب صحیح الحسب است چرا برآورند
رقعہ ٦٧
فرزندِ عالیجاہ پسرانِ شمشیر خانؔ چرا جدا شدند استعفائے آنہا بے سببی نخواہد بود قدما را باندک حرف برانداختن و از جدیدان توقعِ کار داشتن محض بے معنی ما آفتابِ مشرق بدیوار و ایشاں در چنیں خیال بہرحال درحضورِ اقدس بیآیند و منصبِ پادشاہی اختیار نمایٔند مضائقہ نداریم
رقعہ ٦٨
فرزندِ عالیجاہ
بیت
ہم نشینِ تو از توبہ باید
تا ترا عقل و دین بیفزایٔد
از دیر باز مسموع میشود کہ در محالاتِ یتولِ شما ظلمِ صریح بعمل می آید مظلومی بیچارہ بوالی نرسد و او رفعِ ظلمہ از سرِ آن نکند مظلمہ در دیوانِ قضا بنامِ والی عامل بنویسد بخشیٔ دوم را اینقدر اختیار دادن و اعتبار افزودن کہ دیگری را درکارِ او مجالِ عرض نباشد چہ معنی دارد اگرچہ استقلالِ آدمِ کار ہرقدر بایٔد افزود بجاست فاما فاعلِ مختار ساختن بجزویات ساختۂ او نپرداختن محض بیجا
رباعی
با بد منشیں و باش بیگانۂ او
در دام افتی اگر خوری دانۂ او
تیر از رخِ راستی کمانرا کج دید
بنگر کہ چگونہ جست از خانۂ او
فرد
بترس از آۂ مظلوماں کہ ھنگامِ دعا کردن
اجابت از درِ حق بہرِ استقبال مے آید
رقعہ ٦٩
فرزندِ عالیجاہ افتخار خانؔ در ایّامِ خانسامانی از خوش فطرتے و ہمہ دانی و جزورسی حرفِ خوبی عرض نمود کہ بے دیانتی مخصوص باخذ و جرِ مال نیست راستی را بخلاف و خلاف را براست وانمودن عین خیانت است خیلے خوش گردیدیم و بجمیع مقربان و اہلِ خدماتِ حضور قدغن فرمودیم کہ احوالِ ہرکس را بے کم و کاست عرض میکردہ باشند و پاسِ مراتبِ خویشی و آشنائی و بیگانگی منظور ندارند
رقعہ ۷۰
فرزندِ عالیجاہ جسونت کہتریؔ را ہرگاہ اعلیٰ حضرت بخطابِ رائے امتیاز بخشیدہ دفتر دارِ تن فرمودند و ارشاد نمودند کہ میانِ ما و جاگیر طلبان امین باشی یادداشت نوسرفرازاں و اضافہ ہرگاہ رجوع شود و چہار پنج منصبداران آخرِ روز کہ ما در صحنِ غسلخانہ نقشۂ صوبہ جات و عمارات می بینیم از نظر بگذراند تا حسب و نسبِ ہریک بنظرِ ثالث دریافتہ برائے جاگیر حکم فرمائیم ہمچنین بدراوغۂ داغِ تصحیحہ حکم بود و ہرقدر کہ دستکاتِ داغِ بمواہیرِ بخشیان بیآیٔند بعرضِ قدسی رسانیدہ اسپان بداغ رساند و محلۂ درِ دیوان بنماید بسببِ تعبِ یساق پُرمشتاق توجۂ ما از کارہا برخاست لہٰذا در نسقِ ضوابط اختلالِ کُلّی راہ یافت آنحضرت مکرر می فرمودند کہ دیوانیان سرکوبِ امینان و فوجداران و داروغہ عرضِ مکرر کروڑہ بخشیان و منصبدارانِ اینہا را در تدیٔن و تدقیق شعوری باید کہ بہتر از ہمہ باشند
رقعہ ۷۱
فرزندِ عالی جاہ ماجرائے بے ادبی و بے اعتدالی ہائے ہدایت کیشِ پنجابیؔ کہ بر مزارِ فایٔز الانوار شاہؒ بندہ نوازِ گیسو درازؔ خمر خوردہ رفت و حوصلۂ خود را عرض داد مفصل از فردسوانح نگار معروضِ بارگاۂ والاگشت آنعالیجاہ را بایٔستے کہ ہرگاہ آن نابکار بایں احوالِ منکر درآنمقام رفتہ بود کساں خودرا تعین نمودہ میفرمودند کہ قشال کردہ بیآرند و جولان کردہ ہمراۂ گز بردار بحضور می فرستادند ظاہرا رعایتِ واقع نگاری برین نیآورد ازینجا گرزبردارِ شدید تعین کردیم آن لعین را بستہ بیآرد ناکساں کہ بر روئے کار آیند چنیں کنند مارا در چنین مقدمات روداری ھیچ یکی از فرزندان نیست تا بعنایت اللّٰہ خانؔ و دیگراں چہ رسد
۷۲ فرمانِ بخطِ انور در حالتِ نزاع صادر شد
سلام علیکم و علیٰ من لدیکم پیری رسید و ضغف قوی شد قوت از اعضا رفت یگانہ آمدم و بیگانہ روم خبر از خود ندارم کہ کیستم و چہ کارہ ام نفسی ڪہ بر ریاضت رفت افسوس آن باقے ماند مُلکداری و رعیّت پروری ہیچ از من نیآمد عُمرِ عزیز مُفت رفت خداوند در خانہ داریم و روشنائی آں در چشمِ تاریک نمی بینم حیات پائیدار نیست و از نفسِ رفتہ نشانی پدیدار نے و از استقبال توقع مفقود و تپ مفارقت کرد و چرم و پوست تنہا گزاشت فرزندِ کام بخشؔ اگرچہ بہ بیجاپورؔ رفت امّا نزدیکست و آنعالیجاہ ازآں ہم نزدیکتر عزیز القدر شاہ عالمؔ از ہمہ دور تر فرزند زادۂ محمد عظیم بحکم اللّٰہ العظیم نزدیک بہندوستانؔ رسیدہ لشکریاں ہمہ بے دست و پائے و سراسیمہ ہمچو من مضطرب کہ از خداوندِ خود تنہائی گزیدہ در حالتِ اضطرابست و چون سیماب بیقرار نمی فہمند کہ صاحبِ نعمتی داریم ہیچ باخود نیآوردم و ثمرۂ گناہاں ہمراہ میبرم نمیدانم کہ در چہ عقوبت گرفتار خواہم شد ہرچند نظر برالطاف و رحمت امیدِ قویست اما نظر بر اعمال و افعال تفکر نمیگذارند و چون از خود گذشتم دیگرے کجا ماند
مصرعہ
ہرچہ باداباد ما کشتے در آب انداختیم
صیانتِ بندگان اگرچہ پروردگار خواہد کرد لیکن نظر بر عالم ظاہر بر فرزندان ہم ضرورت است خلقُ اللّٰہ و مسلمین ناحق کُشتہ نشوند فرزند زادہ بہادر را دعائے آخرین بگویند وقتِ رخصت ندیدم اشتیاق باقی ماند بیگم اگرچہ ملولست لیکن مالکِ دلہا خدا است کوتہ اندیشیٔ مونثات کش ناکامی ثمرہ ندارد
الوداع الوداع الوداع
۷۳ فرمان بنام پادشاہ زادہ سیوم سُلطان محمد کام بخشؔ کہ در وقتِ آخرین صادر فرمودند
فرزند جگربندِ من در عالمِ اختیار ہرچند برضائے الٰہی نصیحت کردم و زیادہ از امکانِ وصایا نمودم چون خواستِ الٰہی نبود بگوشِ رضا کسی نشنید حالا کہ از ھمہ بیگانہ میروم بر بسے بضاعتی شما ترحم دارم امّا چہ فایٔدہ عذاب و گناہ ہرچہ کردم ثمرۂ آں باخود میبرم عجب قدرت ست کہ آمدم تنہا و میروم باین قافلہ تپ اگرچہ از دہ دوازدہ روز مرافقت داشت لیکن تاب نیآوردہ گذاشت ہرجا کہ نظر میکنم جز خدا بنظر می آید اندیشۂ لشکریاں و لشکر نظر بر وبالِ آخرت مؤجبِ ملالِ خاطر شد از خود خبرم نیست گناۂ بسیار کردم نمی دانم بچہ عذاب گرفتار خواہم شد حراستِ بندگان اگرچہ رَبُّ الْعٰلَمِیْن خواہد کرد اما بر مسلمانان و فرزندان ہم اہم است حفظ و احتیاطِ بندھا بحسبِ ظاہر ضرور عالیجاہ ہم نزدیکست آنچہ لازم بود در حقِ شما گفتہ ام او ہم بجان و دل قبول داشتہ نشود کہ مسلمانان کشتہ شوند و وبال برگردنِ این ناکارہ بماند شمارا و فرزندانِ شمارا بہ خدا میسُپارم و خود رخصت میخواہیم حالتِ اضطرابست بہادر شاہؔ در جائے کہ بود ہست و فرزندزادہ عظیم الشان نزدیک بہندوستانؔ آمدہ و فرزند زادہ بہادر در نواحیٔ گوجراتؔ حیات النساؔء چیزے از روزگار ندیدہ ملولست و حالِ بیگم بیگم داند او دیپوری والدۂ شما در بیماری بامن بودہ اِرادہ رفاقت دارد خانہ زادانِ و مردمانِ حضور ہرچند گندم نمائے جو فروشند باید برفق و مدارِ او بے پروائی کار گرفت و پا باندازہ ردا دراز کشند وَالسَّلامُ
رقعہ ۷٤
بنامِ شاہزادۂ محمد معزالدین بہادرؔ پسرِکلاں سُلطان محمَّد اعظم شاۂ عالم بہادر
فرزند زادۂ بہادر فتح الملک غازیؔ و شکستِ او مجرائے نمایاں و تحسینِ فراواں شد فوجداری لکہے جنگلؔ و دو ہزار سوار دو اسپہ و سہ اسپہ در جلدوئی حسنِ خدمت اضافہ مرحمت شد متعاقب فرمان با خلعت و شمشیر و اسپ و فیل و جواہر خواہد رسید بایٔد کہ بیش از بیش بر ملک گیری و قلع و قمعِ مفسدانِ آں صوبہ از بیخ و بُن کہ جوہرِ ابنائے ملوکست توجہ برگمارند و منتظرِ حکم در تنبیۂ سرکشاں و متوقع اضافہ مثل نوکران نشوند کہ ملک از شما است و ما خود آفتابِ لبِ بامیم
رقعہ ٧٥
فرزند زادہ بہادر فرزندان مزاجدان برائے اِضافہ محلہ داران و واقعہ نگاران نمی نویسند آنفرزند زادہ چرا تجویز بیجا می نمایٔند بلکہ اگر دانند خدمتِ واقع نگاری بدیگری مقرر نمایٔند کہ حالا واقعہ نگار واقع نگار نماند
بیت
چون غرض آمد ہُنر پوشیدہ شد
صد حجاب از دل بسوئے دیدہ شد
رقعہ ٧٦
فرزند زادۂ بہادر چون شما نثار قلعہ بیتے شاہ راگ کہ پیشتر گرفتہ اید گذرانیدہ اید این مقرر است و از فرزندِ عالیجاہ بنابرینکہ در یساقست گرفتہ نشد البتہ فراموشیٔ عالیجاہ وجہے ندارد
رقعہ ۷۷
بنامِ شاہزادہ محمد بیدار بختِؔ پسرِکلاں سُلطان محمد اعظم بہادر شاہؔ
فرزند زادہ بہادرِ من از خارج بعرض رسید کہ ہنگام بُودنِ فرزند زادہ در فتحپورؔ خیرہ سران بر موضعِ دوہرہؔ کہ جہت مصارف باغِ جہاں آراء بیگم تعلق دارد تاختند و بیگم درین باب بآن بیدار بختؔ نوشت و ایشان معذرت نامہ بخدمت بیگم نوشتند این مقدمہ چرا بجناب ما ننگاشتہ اند و سوال و جوابی کہ میانِ ہم واقع شد بچہ معنی مخفے داشتند
رقعہ ۷۸
فرزند زادہ بہادر برائے دفعِ امراضِ ظاہری و رفعِ مضرتِ سحر دعائے اجابتِ مقرون ترقب نمایٔند جمیع فضلأ و علمأ متفق اُلّلفظ اند کہ دم کردن سورۃ الاخلاص و سورۃ فاتحہ بر آب و آشامیدنِ آن خیلی سریع الاثر است و اگرچہ وزن کردن تمام بدنِ خود باطلا و نقرہ و مس و غلات و روغن وغیرہ اجناسِ معمولِ ولایٔت و اہلِ اسلام آنجا نیست امّا چون فیضِ این عمل بجمعی کثیر از محتاجان و مساکین میرسد اعلیٰ حضرت ہم در سالی دو مرتبہ عُنصر مبارک را وزن کردہ ہموزنِ ذاتِ اقدس بمستحقان خیرات میکردند اگر آن نور الابصار ہم در سالے و در ہر یک مرتبہ ہفت بار باَجناسِ جداگانہ کہ در صدر تسوید یافت عُنصرِ خود را وزن کردہ ایثار می کردہ باشند برائے دفعِ بلیّات روحانی و جسمانی خوب و مناسب
بیت
ضعف و فقر و عجزِ نادانستہ
دردِ مارا ہم دوا دانستہ
اللّٰہُ شافیُ اللّٰہُ کافیُ اللّٰہُ صافیُ
رقعہ ۷۹
فرزند زادۂ عزیز سودائے غائبانہ چیست منصبِ پادشاہی بدون خدمت و بودن در سایٔہِ رایاتِ عالیات نمی شود و فرزندِ عالیجاہ ہم اینقسم نمی کنند بحضور بفرستند یا نوکرِ خود کنند این سُنتِ فیروز جنگؔ و نصرت جنگؔ است آن نُور الابصار را بایں کار چہ کار
بیت
دورانِ بقا چون بادِ صحرا بگذشت
تلخی و خوشی و زشت و زیبا بگذشت
آیٔندہ چنین بعمل نیآید
رقعہ ۸۰
فرزند زادہ بہادرِ من درین زمان قحط الرجال و النساء کارہا باستفتائے قلب بایٔد کرد نہ بگفت و شنیدِ مردمانِ بد راہ زیادہ برین نمیتوان نوشت کہ بغیبت و معصیت کشد
مصرعہ
دیوار گوش دارد فہمیدہ لب بجنباں
رقعہ ۸۱
فرزند زادہ بہادرِ من میاں خانؔ عالمِ مریض الظاہر و الباطن و نصرت جنگؔ مخالفت است رائے دلیپؔ را واسطہ ساختہ ہر دو را موافق باید کرد و در تالیفِ دل نصرت جنگؔ کوشیدہ نیابتِ مالوہؔ بدیوانِ خود مقرر نمایند و برائے میر سامانی فدا خانؔ را فرستادہ شد
رقعہ ۸۲
فرزند زادۂ عزیزِ من از دین و دنیا مستفید و فیروز مند باشند قلعہ ترکندؔ و نولکندؔ را از اشقیائے ضلالت پیوند گرفتند الحمدللّٰہ کارہائے آں نورالابصار روز بہ سزاوار تحسین و آفرین بسیار است و شمشیر خانؔ شما ہم مدبر درستی است کارِ خوب از آدمِ خوب می آید ترکندؔ را بشمشیر گڈھؔ موسوم کردیم یکے را گرفتن و دیگری را دعویٰ کردن خاصۂ حرصِ بیتُ المالِ عالمگیری است
بیت
کاسۂ چشمِ حریصاں پُر نشد
تا صَدَف قانع نشد پر دُر نشد
رقعہ ۸۳
فرزند زادۂ بہادر دلجوئی لشکریاں جُزوِاعظمِ فیروزیست آن سعادت نہادِ عالی نژادِ بروفقِ ارشاد سراسر رشاد جدوجہدِ اتم در تمشیتِ این مُہم مصروف دارند کہ در قلمرُوِ ہندوستانؔ این پارچۂ نان عطیۂ کریمۂ حضرتِ صاحبقرآنؔ عرش آشیانست ہرچہ بمیا مِن تَفضلّات مفضلِ بیھمال برآں ایجاد و ایزادِ توان نمود شاہنامہ نویسانِ خوش تحریر تفاصیلِ آں در سلکِ ارقام خواہند کشید و بر صفحۂ روزگار ابدالابآد یادگار خواہد ماند
فرد
اگر بسیرِ چمن میروی قدم بردار
کہ ہمچو رنگِ حنا میرود بہار از دست
رقعہ ٨٤
فرزند زادۂ بہادر محلۂ ہمراہانِ خود کہ فیروز جنگؔ نمودہ زیادہ از ضابطۂ منصب و تنخواہ او بنظر آمد از توپ و رہکلہ و بان و رام جنگے و جزائر و گہڑنال و شترنال و گچنال و سواران بایراق و اسپان و فیلان بابرگستوانہائے براق و دیگر لوازمۂ طمطراق آنقدر کہ باید بلکہ نبایٔد ملاحظہ شد چنانچہ اکثرے ازاں بسرکارِ والا درآمد شما کہ مضاعفِ او مییابید چرا از رہا ضائع میڪنید و بیمصرف صرف مینمائید آنچہ درکار بود ساختنش ضرور است و دیگر ہمہ خود سازیست
رقعہ ٨٥
فرزند زادۂ بہادر عرضداشت بعینہٖ از نظر گزشت از دوحال خالی نیست مارا بمالوہؔ یا اکبرآباد بایٔد رفت و شما در دکنؔ باشید یا خلافِ آں از ہر دو شق آنچہ اصوب باشد برنگارند
رقعہ ٨٦
فرزندِ زادہ بہادر آں نور الابصار در اکثر عرضداشت مینویسد کہ باقبالِ ابد اتصالِ این بقرنہائے دشوار است تا بابد چہ رسد ہمگی بمیامِن افضالِ ایزدِ متعال نوشتہ باشند کہ خُلِقَ الْاِنْسَانِ ضَعٖیْفًا واقع شدہ
بیت
از خدا دان خلاف دشمن و دوست
کہ دل ہر دو را در تصرفِ اوست
رقعہ ۸۷
بنام محمد عظیم الدین پسر معظم شاۂ عالم بہادرؔ
فرزند زادۂ حافظِ قرآنِ عظیم و قدیم بعضے کارہائے ملکی در پیش است و شوقِ دیدنِ آنفرزند از حد بیش بایٔد کہ نظر برکارہائے سرکارِ والا و شوقِ ما کردہ بمجرد صدُورِ فرمان مرشد قُلی خانؔ را بہ نیابت در آنجا گذاشتہ خود بافیلخانہ در خزانۂ پادشاہی روانۂ حضورِ بیحضور شوند بل از پیش رسیدن فرمان کوچ کنند اَقرب باطاعت است
رقعہ ۸۸
فرزند زادۂ عظیم ہمچو من غافل از خدائے کریم ظُلم برخلق کہ ودیعتِ خالق است خوب نیست خاصۃً ابنائے ملوک را ارتکابِ آں بسیار بد مسائل حقیہ حقٌ والبعثُ والصراط حقٌ و الجزاء حق بالسِرِ والخفی ہموارہ منظورِ نظر بایٔد داشت و ہر ساعت خود را از رفتنیہائے باید شمرد و ما نونِہالِ مراد از خاکِ انتظار برخیزد و گلہائے متمنیات از صرصر آۂ مظلوماں نریزد این سوداے خاص از کجا آموختند نہ جدِ شما دارد نہ پدرِ شما بہتر آنست کہ دماغ ازیں سوداء پردازند ما خود شمارا بہتر از دیگراں مے دانستیم و شدنی می انگاشتیم
مصرعہ
خود غلط بود آنچہ ما پنداشتیم
رقعہ ۸۹
فرزند زادۂ عظیم القدر ایشان کہ در بابِ تنخواۂ پرگنہ شنکرپورؔ بجاگیر شاۂ عالیجاہ معروضداشتہ اند معلوم نشد کہ این قسمِ خیرخواہے از چہ راہ بہ خاطر گزشتہ اگر شاۂ عالیجاہ اِستدعائے این مطلب ازاں فرزند زادہ کردہ اند مضائقہ ندارد والا از سر چنین خیالہائے خام در گذرند کہ اخلاص و دوستی نمی افزایٔد بل آشوبِ پندار و غرور را شایٔد
رقعہ ٩٠
فرزند زادۂ عظیم اگرچہ احداث تاڑی محال سری بدردِ زر اندوزی دارد لیکن معنی این محالِ مفہوم نمیشود کہ کدام مفتی مفت خور فتویٰ دادہ این قسمِ صلاح اندیشانِ خان و مان برانداز را دشمنِ جانی و مالی و بدخواۂ حالی و مآلی دانند و شکر نعمتِ حق سبحانہٗ تعالیٰ بجا آرند کہ سہ صوبہ زرخیز و زرریز و ہمہ چیز ارزاں و فراواں عطا کردہ رعیت پروری را سرمایۂ دولت دنیوی و اُخروی شمارند
رقعہ ۹۱
بنام امیرالامرائے شایٔستہ خان صوبہ دار اکبر آباد
کارِخیر وفادار خُجستۂ اطوار ما در حفظِ ایزدِ متعال بودہ مُشتاق داند روزِ تحریر کہ سہ شنبہ بیستم ربیع الاولِ حالست شجاعؔ ہزیمتِ روزی بالشکرِ ظفرِ اثر کہ در رکابِ نصرت نصابِ این نیازمند ترین حضرت عزاسمہٗ بود مقابلہ نمودہ سزائے کردارِ ناہنجار درکنارِ تمام ادبارِ خویش دیدہ
بیت
از دست و زباں کہ برآید
کز عہدۂ شکرش بدر آید
تفصیلِ این فتحِ بزرگ بعد ازیں نوشتہ خواہد شد جسونت سنگھؔ نامرد پیش از جنگ دیشب کہ نزدِ غنیم آمدہ منزل کردیم گریختہ بطرفِ اکبرآبادؔ رفت ظاہراً بوطنِ خود برود خَسِرَ الدُّنْیَا وَ الْآخِرَۃُ ذٰلِکَ ھُوَ الْخُسَّرانُ الْمُبٖیْنُ باید کہ آں عضد الخلافت بمجردِ اطلاعِ برمضمونِ این منشور والا لوازم سرور و شادمانی بتقدیم رسانیدہ بادائی شکرِ منعمِ حقیقی قیام نمایٔد و بضبطِ آنصوبۂ متعلقۂ او قرار واقع پردازد بالفعل فرزند بجان پیوند محمد سلطان بہادر را بتعاقبِ آں نا حق شناس تعین فرمودیم و ما عنقریب باکبر آبادؔ می آیٔم
رقعہ ۹۲
بنام عمدۃُ المُلڪ مدار المہامِ اَسد خانؔ
حسب العرض آنفدوی خدمتِ بخشی گری دوم بصدر الدین محمد خان صفویؔ مقرر شدہ حالا اورا باید طلبید و بریں عطیہ آگہی بخشید و تا آمدنِ آوانِ مزاجدان را ازیں دفتر ہم خبر باید گرفت کہ محرران بشومِ طبعی مجالِ تلبیس نیابند و اہلِ مطلب نیز از انسدادِ کار تصدیع نکشند
رباعے
ہرکس بضمیرِ خود صفا خواہد داد
آئینۂ خویش را جِلا خواہد داد
ہرجا کہ شکستہ بود دستش گیر
بشنو کہ ہمیں کاسۂ صدا خواہد داد
آنفدوی بخانِ جہانِ بہادرؔ نویسد کہ سوداگرانِ اسپان وغیرہ استغاثہ مینمایٔند و خبر صحیح است اَلْظُلْمُ ظُلُمٰاتٌ یَوْمُ الْقِیٰامَةِ ازچہ رُو منظور داشت و یادِ موت کہ قریب تر از شہرگِ اوست چرا گزاشت از سخطِ الٰہی و غضبِ پادشاہی بترسد و آنہا را رضامند کند
ابیات
علمِ حق باتو مواسہا کند
چونکہ از حد بگذرد رسوا کند
در خانۂ خود دیوان کردہ می نشیند
مصرعہ
چند گوئے خانۂ و این خوانِ من
آنفدوی از نصرت جنگؔ پرسیدہ بطلبد کہ نگینِ زمرد باُو مرحمت شود و لیکن بتمام خطابِ وفا نکند اگر بگویٔد نصرت جنگؔ فقط کندہ و منقر کردہ عنایٔت کنیم
فرد
دانی کہ نگینِ سلیماںؔؑ چہ نقش بود
خطے بزر نوشتہ کہ این نیز بگذرد
فقیریکہ امروز روح اللّٰہ خان آوردہ بود دیدیم بطور اجلاف نہ بشیوۂ اسلاف برچنین کس پندِ میاں عبداللطیف قدس سرّہٗ الشریف بیاد آمد کہ روزے باینعاصے فرمودند شما فقرا را نمی دیدہ باشید گفتیم ما دنیا دارانِ غرقِ عِصیانیم اگر لحظہ ہم بدیدنِ فقرائے صاحبکمال مشغول بحق شویم حالِ ما چہ باشد و بکجا رسد گفتند نہی برائے آنست کہ درویشانِ حال بروشِ بزرگانِ ماضی نماندہ اند چون ایشان را بہ بینید بد باطن تر شوید و این خوب نیست نَعُوْذُ بِاللّٰهِ مِنْهٗ آنفدوی بآں عزیز بگوید کہ حکم شدہ است اِسْتِغْنٰآءً اِلْوَجْهِ اللّٰهِ تَعَالیٰ الْعَظٖیْم و اَمْتِثَالًا لِرُتْبَةِ الْکَرِیْمُ ہرجا کہ باشد اختیار دارد بعد ازیں مارا و خود را از ملاقات نیارزد وظیفہ آنچہ مقرر شدہ خواہد رسید
رقعہ ۹۳
آنفدوے معلوم نمایٔد این عاصی کہ استعفائے این کار کردہ بود چون از مطالعۂ روایات محکمِ حاکمِ شرع استغفار نمودہ باخود خوب سنجید حیلہ سازی و کار پردازیٔ نفسِ امّارہ بود واِلا آرزو را کسی نمی توانند بند کرد
فرد
نفس اژدرہاست این کی مردہ است
از غمِ بے آلتی افسُردہ است
الحمدللّٰہ کہ ازو و از مکرِ او راضی نیستیم سیما بنقصان راضی بودن از نفس است آنفدوی باخلاص از فقرائے کرامتِ اختصاص دعائے خیریت و عافیت درہائے از بند نفس بکناند خود ہم سید صالح و کریم النفس است اگر بخضوعِ قلب بکند گنجائش دارد اللّٰھُمَّ اَحْیٖیْنٖیْ مِسْکِیْنًا وَ اَمِتْنٖیْ مِسْکِیْنًا وَ اَحْشُرْنٖیْ فٖےْ زُمْرَۃِ الْمَسَاکِیْنَ آمِیْن آمِیْن آمِیْن
رقعہ ٩٤
حسب الالتماسِ آنفدوی کہ عتیق اللّٰہ خانؔ بحال شدہ درو شروط بسیار است اوّل آنکہ جمعِ پرگنہ ہر سال زیادہ کند دویٔم آنکہ بر احدے ظلم نرود و دہی ویران نگردد سیوم حدودِ فوجداریٔ خود چنان از اقطاع الطریق خالی و از امن پر سازد کہ مسافرین و مترددین و تاجر و بیوپاری بلاوسواس آمد و رفت کنند اگر این مراتب قبول کند و بعمل آوردنی باشد سندِ بدہد والّا لا خلیفۂ ثانی امیر المؤمنین عمر رضی اللّٰه عنه در خلافتِ خود ہرکرا امیر ناحیہ میکردند عہد نامۂ چند چیز ازو میگرفتند یکی آنکہ حاجب بر در نگاہ ندارد تا مردم بے تکلف احتیاجِ خود با او رفع توانند نمود دوم آنکہ اوقاتِ خود مصروفِ کارِ خدا و خلقِ خدا دارد سوم آنکہ مرکوب اختیار نکند چہارم آنکہ چیزی برائے خود از بیت المال نگیرد کسب کردہ از وجۂ حلالِ قوتِ خود نمایٔد احیانًا اگر بنابرکبرسن یا عارضہ نتواند بمشورتِ مومناں از یکدرم تا سہ درم بگیرد زیادہ ازیں جائز ندارد پنجم ھمت مصروف بعدل دارد و در فصیلِ قضایا رعایتِ قبیلہ داری و آشنائی منظور نکند و دیگر ہم شروط بسیار در کتبِ تاریخ و سیر مرقوم است ما کہ پیرؤ ایشانیم باید کہ بقدرِ طاقتِ خود بکوشیم اَللّٰھُمَّ اِھْدِنَا الْصِرَّاطَ الْمُسْتَقٖیْمُ وَالْسَّلَامُ عَلیٰ اَھْلِ الْتَّکْرٖیْمِ
رقعہ ٩٥
آنفدوی منعم خانؔ وکیلِ شاہ عالمؔ را کہ دیوانی سرکارِ ایشان نیز یافتہ امروز برائے رخصت بیآرد تا از داعیۂ ناصواب اکبرِؔ ابتر کہ باُمیدِ امدادِ ایرانیؔ غولِ بیابانی در ہراتؔ قریب قندھارؔ مقیم شدہ باشارۂ والیٔ آنجا بطرفی می رود و انتظارِ قضیۂ نامرضیہ میکشد فرمودہ آید
نظم
نرفت از دلم قولِ آں کاسہ گر
کہ میگفت باکاسۂ پُرخطر
ندانم کہ سنگِ سپہرِ قضا
ترا بشکند پیشتر یا مرا
تدبیرش غیر از یک پسرِ خود را گذاشتن در کابلؔ بافوجِ بزرگ و محمد معز الدین بہادرؔ را داشتن در ملتانؔ باسنانِ سترگ نیست و تا انفصالِ مقدمہ یعنی رفتنِ این فانی راضی بودن بصلح و تقسیمِ ملک ممکن نے بطریقِ وصایأ گفتہ میشود کہ بسیار نامدارانِ صاحبِ داعیہ بافروختنِ نائرہِ قتال دولت را بحسرت گذاشتہ و عمر بتلخی بسر بردہ جان بندامت دادہ اند یکی ازانجملہ داراشکوہؔ بود اگر نصایٔحِ اعلیٰ حضرت می شنید چرا روزِ بد میدید و حق بطرفِ او ہم بود کہ غرض آدمی را نمیگذارد کہ دمی چند بآسایش برآرد اَللّٰھُمَّ اصْلح اُمّةِ مُحَمَّد وَ اَرْحَمْ اُمّةِ مُحَمَّد صَلَی اللّٰہُ واٰلِهٖ فٖی الْاَوَّل وَالآخِر وَالسَّلام
رقعہ ٩٦
فرد فرستادۂ امجد خانؔ متضمن بے اعتدالیہائے نواسہائے امیر الاُمرائے و پسر محمد مظفر بخشؔ پیشِ آنفدوی فرستادہ شد بمحمد یار خانؔ ہمچو من از خدا غافل حسب الحکم در بابِ قید نمودن مفسدانِ دارالخلافت و آیندہ تغافل نکردن در چنین اُمورِ ضروری دُنیوی کہ فی الحقیقت دینی ست برنگارد و فرمان ہم میفرستیم اگرچہ درکار نیست
فرد
چشمی داری و عالمی در نظر است
دیگر چہ معلم و کتابت باید
از نوشتۂ عزیزی ظاہر شد محمد اعظمؔ کسانِ خود را در شاہراہ بطریقِ ڈاک چوکی نشاندہ چہ معنی دارد باآنکہ افرادِ وقائع پیشِ اورا میرسد عجب کہ این مقدمہ بعرضِ ما نرسانیدہ شاید کہ دماغِ باری ندادہ باشد اگر درکار ہا رسائی نیست چرا در مقدماتِ بادشاہی کہ نمونۂ معاملاتِ درگاۂ الٰھیست در می آید و بنویسد کہ ایں بدعتِ خانگی را کہ در راہ چیدہ است بردارد والّا برداشتہ خواہد شد اَسْتَغْفِرُوْا اللّٰهَ رَبّٖی مِنْ ڪُلِّ ذَنْبٍ وَاَتُوْبَ اِلَیْهِ
بیت
بس کنیم و زیرکانرا این بسست
بانگ زد کردیم اگر در دہ کسست
انگشتری نگینِ زمرد کہ شب برائے قلیج خانؔ علیحدہ شدہ سادہ است اکنون چنین بخاطر میرسد کہ خطابِ او چنین قلیج خانؔ است بداروغۂ جواہر خانہ بگویٔد کہ مُہر کن طلبیدہ تمام خطابِ او کندہ بخانِ مذکور رساند
رقعہ ۹۷
خطیکہ روح اللّٰہ خانؔ بآنفدوی فرستادہ بود باطومار بمطالعہ درآمد اما مُورث تسلی تشفی نشد نقشہ برطبق نوشتۂ خود بفرستد و استدعائے بحالی کمے عبداللّٰہ خانؔ کردہ بے آنکہ کاری ازو ظہور آیٔد پذیرائی چہ حساب دارد لیکن چون خانِ مذکور برسرکارست عرضِ او مقبول شد اِنَّ اللّٰهَ یرزُقُ مَنْ یَّشٰآءُ بَغِیْرِ حِسَاب حالا از روز کارِ دست بدستہ بگیرد تا این رعایٔت گرانی نکند و کاریکہ برائے راؤ دلیپؔ درخواست کردہ اگر پیش از رسیدنِ او راؤؔ این قلعچہ را میگرفت در جلدوئے آن چنین رعایٔت جا داشت حالا کہ خود رسیدہ دلیپؔ را چہ رُو ماند مگر بخاطرِ او باتفضلِ محض
رقعہ ۹۸
میرخانؔ امسال ڈالیٔ نذر بدیر فرستادہ چنانچہ اکثر چیزہا ضائع برآمد بنویسد کہ زود زود ارسال میداشتہ باشد اگرچہ درکار نیست
فرد
حرص قانع نیست بیدلؔ ورنہ اسبابِ جہاں
آنچہ ما درکار داریم اکثرے درکار نیست
رقعہ ۹۹
آنفدوی را غراہا آنکہ میرخانؔ درگذشت اگرچہ مارا ہم بایٔد گزشت
مصرعہ
تانفس باقیست راۂ زندگی ہموار نیست
آنفدوی بدیوان دارالسلطنت لاہوؔر کہ برادرِ اوست نویسد کہ اموالِ آں مبرور بجد و کدِ تمام کہ نقیر و قطمیر و دامے و درمے بلکہ پر کاہی فرو گذاشت نشود ضبط نماید و از خوارج نیز بتقید ہرچہ تمام تر خبر گرفتہ و از تبعہ و لحقہ باُمید و بیم استفسار کردہ ہرچہ باید در قیدِ خود آرد این حقِ عبادتست چہ شخصے را کہ خلیفۂ وقت بصلاح یا فساد رعایتے افزوں از حدِ شرع نماید حقِ مومنین پامال کردہ باشد درایّامِ حیاتِ او برائے پاسِ خاطرش این معصیت برخود گرفتہ بودیم اکنون چرا باز نگیریم
بیت
گفتگو بسیار شد خامُش شدم
مسئلہ بسیار گفتم دم زدم
رقعہ ۱۰۰
محمد خانؔ را صدے اضافہ مرحمت شد و آں فدوی ببخشی الملک حکم رساند کہ در دیوانِ تسلیمات بکناند و مخلص خانؔ دربابِ اعانت دیوان بناظم خواہد نوشت و مکرم خانؔ را ہرچہ کردنی است خواہد کرد
رقعہ ۱۰۱
سرپچِ یمنّی بہ پسرِ محمد امین خانؔ دادیم بصاحب جمع جواہر خانہ حکم رساند کہ دو سہ تا بقیمتِ مناسب آخرِ روز بنظر بگذراند اگرچہ ضابطہ نیست سرپچ بشخصیکہ از چہار ہزاری منصب کم داشتہ باشد عنایت شود امّا چون طفلست برائے دلخوشیِ او چنیں عطا مضائقہ ندارد اعلیٰ حضرت ہم بہ پسر صادق خانؔ بخشی بخشیدہ بودند وقتی کہ بسنِ تمیز رسید و بزرگ شد از بستنِ آں نہے فرمودند
رقعہ ۱۰۲
فدوی درگاۂ حسن علی خانؔ بافرزند زادۂ محمد معزالدین بہادرؔ برہمزدگی نمود و بے اجازت برخاستہ آمد چنانچہ شاہ زادہ گلۂ او نوشتہ کمی منصب باید کرد و جاگیر ضبط نمود تا دیگراں را عبرت شود
بیت
کند تحمل بسیار مرد را بیقدر
کمان چو تن بکشیدن دہد کبادہ شود
نُعُوْذُ بِاللّٰهِ مِنْ شُرُوْرِ اَنْفُسِنَا وَمِنْ سَیّٰٔاتِ اَعْمَلِنٰا
رقعہ ۱۰۳
نشانی کہ فرزندِ ارجمند بآنفدوے اخلاص پیوند نوشتہ بودند بمطالعہ درآمد برائے تتمۂ جاگیر خجستہ اخترؔ کہ بسیار دوست میدارند استدعا کردہ اند محال تجویز بایٔد کرد و جہتِ تسلی چیزے بایشاں بایٔد نوشت
رقعہ ١٠٤
آنفدوی بخاطرِ خود بسنجد کہ رخصتِ فتح اللّٰہ خانؔ بکابلؔ شاید کہ خوب نباشد اول اینکہ صاحبِ الوس است دوم جگری نیز دارد سیوم مغضوب الغضب و زیادہ گو باروح اللّٰہ خانؔ دادہ بودیم باخانِ مذکور ہمچو سلوک میکرد کہ گویا او متعینۂ اوست باوجودِ آدمیت و مداراتِ او کم منصبی و جمیعتِ خود تاکیدِ حضور در بابِ اطاعت باخانِ مذکور چنان حرفہائے تلخ و تند میگفت کہ او بہ پیشِ مردم خجل و سُبک میشد چنین کس کہ سہ ہزاری شدہ و خطابِ بہادرے یافتہ بجائے دور دست رود و بامثل شاہ بہادرؔ باخبر و ہوشیار باشد نیز بایٔد دید چہ خواہد کرد اگر خاطرِ آں مخلص ازین مراتب جمع باشد چہ مضائقۂ والا بودنِ او در رکاب اولیٰست
رقعہ ١٠٥
فدوی باخلاص زبانے محمد اخلاص عنایت اللّٰہ خانؔ عرض نمود کہ مہین پورِ خلافت مقروضند و طلبِ سپاہ بسیار شدہ جائیکہ اینقدر مناصبِ نامناسب و مواجبِ بیمواجب بدونِ ملاحظۂ لیاقت مردم مقرر شود و این ھمہ انعامات و رعایاتِ بیجا بظہور رسد چرا نباشد حافظِ قرآنند و فاضلِ بیکراں وَلٰاتُبْذِّرُ تَبْذِیْرًا ہم یاد ندارند و تفسیرِ ایں گاہی سہواً ہم نمیخوانند
بیت
چشم باز و گوش باز و این ذکا
خیرہ ام در چشم بندیٔ خدا
دیوان ہم مجہولست و کشمیرؔ وطن فکری بایٔد کرد و دیوانے تجویز نمود اسلم خانؔ بدنیست
رقعہ ١٠٦
فدوی باخلاص شب ابوالوفاؔ عرض کرد کہ اسبابِ جانماز خانہ مستعمل و فرسودہ شد دیگر کارخانجات تیار باشد و ہمیں کارخانہ تیار داشتنی مندرس شود از مسلمانی بعید است بخانساماں زود حکم رساند کہ ہرچہ درکار باشد باظہارِ داروغہ سرانجام نمایٔد
مصرعہ
حیف صد حیف کہ ما دیر خبردار شدیم
رقعہ ۱۰۷
فقیر شبینہؔ بہرہ از علم ندارد و زاہدِ خشک معلوم میشود شاید کہ این ہم بریا باشد و اکثر اقوال و افعالِ او کہ یکی از آنہا ردِ فتوحست خلافِ شرع بود خلیفۂ وقت امین بیت المال است ہرچہ بکسی دہد برو حلال است و اگر از محصولِ چند دہ کہ نقبوائے علمائے ملّت و مشورتِ امرائے شریکِ ملک و دولت برائے خود اختیار نمودہ آنرا صرفِ خاص قرار دادہ باشد مروت کند نیز حلال خاصتہً بدرویشِ پروبال چہ طور حرام تواں گفت وجھش بپرسد اگر معقول گوید عرض نمایٔد تا این مغلوبِ نفس ہم معقولِ خود کند والّا ہمچو مبتدعان را کہ از خود چیزہا تراشند و نسبت بشرع دھند تنبیہ باید کرد سُلطان محمودؔ غفر اللّٰہ له ذنبۂ سُست مذھبان و مبتدعانرا در مجلس راہ نمی داد بل در ولایتِ خود جا نمیداد تادیگراں آنہا را بصورتِ فقیر دیدہ گمراہ نشوند و ایشاں نیز مجال گمراہ کردن نیابند اَللّٰھُمَّ اِھْدِنَا الْصِّرَاطَ الْمُسْتَقٖیْم وَ الْسَّلَامُ عَلَی اِھْلِ الْرَّضَا وَالتَّسْلِیْمِ
رقعہ ۱۰۸
فدوی باخلاص گلہ فتح اللّٰہ خانؔ نوشتہ اند تا وقتِ رخصتِ خانِ مذکور می دانستیم کہ صحبتِ این فضول با پادشاہزادہ برار نخواہد آمد اما چہ کنیم مارا بطورِ ما نمی گذارند و در ادائے مطلبِ خود ابرام میکنند باری پانصدی ذات فتح اللّٰہ خانؔ و سہ صد سوار تا بینان کم باید کرد و سپاہہ کمی یا برطرفی خطاب بہادری بدفترِ بخشیٔ دوم داد و حسب الحکم بآن زیادہ گو نوشت کہ نمڪ حلالی ہمیں معنی دارد کہ مرشد زادۂ خود را از خود آرزدہ کند و بالقائے منتِ خدمت فروشی کہ وضعِ سفلہ رویاں نہ رسمِ مردانِ جان بناموسِ دہ مہین پور ولی نعمت را سرگرداں نمایٔد بایٔستے باینوسیلۂ بزرگ رضائے ما بدست آوردی و بالتماسِ ایشان اضافہ گرفتے حالا ہم اگر تلافیٔ مافات کند خوبست این ارشاد در حقِ او بدہد و بپادشاہ زادہ عرضہ داشت کند و این قلعہ ہم ان شآء اللّٰہ فتح میشود امّا فکرِ سنتائےؔ شیطان ہمتا ضرور بخانِ فیروز جنگؔ برائے سزائے آن سزاوار سرچنگ بتاکید بنویسد کہ پیش از دست بر دوست جسارتش بندد
مصرعہ
مردِ آخر بیں مبارک بندہ ایست
رقعہ ۱۰۹
از منعم خانؔ این کارِ خوب سرانجام نیافت و چنانچہ باید از عہدۂ آں برنیآمد ناکردہ کار است و بیہودہ گفتار تعلیم باید کرد و بکمیٔ مراتب تنبیہ باید نمود اگرچہ من خود تربیت طلبم
مصرعہ
پیرم و سرگشتہ و گم کردہ راہ
ابونصرخانؔ در لاہورؔ ہنگامہ برپا کردہ است و مردمِ آنشہر را بجان آوردہ مگر سرِعافیتِ او میخارد یا مُلک را بے مَلک دیدہ مراتبِ او از بخشی نویسانیدہ بطلبد و آخرِ روز یا فردا بعرضرساند تا بکمۓ منصب ہوشِ آں بیہوش افزودہ آید
فرد
بایٔد نواخت فرقِ خران را بہ چوبدست
بیرون نہند چون قدمِ کجروئی ز را
زبردست خانؔ سپاہیست و درکارِ بادشاہی بہ از پدر در دارالسلطنت لاہورؔ عمل کردہ اکثر مفسدانِ شہر و نواح را تنبیہ نمودہ اماکن آنہارا خراب ساختہ حسب الحکم متضمن بتحسین و آفرین برنگارد و خلعتِ مہربانی برائے او علیحدہ بکناند
ع کہ مزدورِ خوشدل کند کارِ بیش
رقعہ ۱۱۰
فدوی باخلاص کام بخشؔ معاملہ نافہم را بخانہ محمد اعظم شاہؔ بایٔد برد دو استعذار نمودہ باہم صفا دارد
مصرعہ
دنیا نہ متاعیست کہ ارزد بہ نزاعی
رقعہ ۱۱۱
مقرب خانؔ کہ بتسخیرِ برنالہؔ موسوم شدہ حسب الحڪمی در بابِ دستگیر کردن زمیندارِ او باید نوشت و تاکیدِ زود رفتن خانِ مذکور برسرش دریں وقت کہ آں سیہ مست بادۂ غرور جریدہ از رہبری بنا بر نزاع باقوم برگےؔ بقلعہ کہلنہؔ رفتہ بزُودی ترقیم نمود غالب کہ برو دست یابد و آں براہ رُو مسلم آزار را پابندِ مکافات کند اَسْتَغْفِرُاللّٰه او چہ کند ہرچہ میکند حق میکند و بجزائے کردار میرساند
رقعہ ۱۱۲
آنفدوی فردا بباغ برود و گلدستۂ تفرج بدست آرد مردمِ چوکی امروز چہ از سایٔر و چہ غیرِ آں کہ ہمراۂ او خواہند بود در استرضائے خاطرِ او کوشیدہ سرور بر سرور خواہند افزود
مصرعہ
چون ازو گشتی ہمہ چیز از تو گشت
رقعہ ۱۱۳
فدوی درگاۂ عالیجاہ آمدہ اند محمد کام بخشؔ را برائے استقبال بایٔد رفت و بامرا کہ اسامیٔ آنہا بالمشافہ فرمودہ شد نیز حکمرساند
رقعہ ١١٤
فدوی درگاہ مخلص خانؔ بیمار است برائے عیادت آنمخلص بایٔد رفت و از طرفِ ما نیز احوال پرسید این مردم غنیمت اند سلیقۂ عرضِ او اعلیٰحضرت را بسیار خوش می آمد جائے آنست کہ جوہرِ دیانت و فدویت چنانچہ بایٔد دارد خدا شفا دھاد پسرش امروز نیآمدہ کجاست و در چہ کار بطورِ اُو نبایٔد گذاشت و تربیت بایٔد نمود چند سیپارہ حفظ کردہ بود نشود فراموش کند تعہدِ قاسم خانؔ در باب فتحِ قلعۂ چنچیؔ کہ پادشاہ زادہ کام بخش بحضور فرستادہ بجنس پیشِ آنفدوے فرستادہ شد بایٔد دید کہ اصلی دارد یا تمہیدِ دل شکستن آنفدوی است مردمِ دنیا برائے اغراضِ نفسانی چہ چیزہا نمیگویند و چہ شکستہا کہ برائے درستیٔ کارِ خود نمی بندند اگر گرفتن رانائے بیحیا و کشائشِ قلعہ ازو تواند شد چہ بہ ازیں والّا سردار خانؔ ہم کُہنہ عمل ست بدنیست باشد
رقعہ ١١٥
فدوی درگاہ فردا ملازمتِ پادشاہزادۂ شاہ عالم بہادرؔ مقرر است بخشی الملک و مردمِ دیگر را بافواجِ خودہا برائے استقبال بایٔد رفت بآئین گزین آوردہ چشمِ ما روشن ساخت
بیت
خوشا وقتی و خورم روزگارے
کہ یارے برخورد از وصلِ یارے
رقعہ ١١٦
فِدوی بااِخلاص دستخطِ دیوان بر عرضی کہ عین باشد درکارنیست این علتِ عین را از میان بایٔد برداشت میمِ معتبریِ عنایت اللّٰہ خانؔ کفایت کند باعتقادِ ما حسب المسطور ہم بر پروانہ زایٔد است قولیست مشہور کہ اوّل بنیادِ ظلم در جہاں اندک بود ہرکہ آمد براں مزید کرد تا باین غایت رسید ابراہیم خانؔ را تا اِنفصالِ قضیۂ قاضی و دیگر مردمِ کشمیرؔ نمیشود بحالیٔ کمیٔ معلوم
مصرع
کلوخ انداز را پاداشِ سنگ است
الحمدللّٰہ چنچیؔ فتحشد و رانائے مردود گریخت گرفتنش ہم چنداں کار نبود امّا باغماضِ کہنہ عملان از دست رفت و چندی دیگر دکان سرد شدنی شانِ گرم ماند بآنہا بایٔد گفت کہ بخورید دنیا را پیش ازآنکہ شما را بخورد
رقعہ ۱۱۷
فدوے بارگاہ این قدر تنگ گرفتن یار علی بیگؔ خود را از چہ را ھست نہیٔ این امر در شرع نیآمدہ و مرتبۂ ولایتِ خود ندارد چرا بر کُلُوْا وَاشْرَبُوْا عمل نمیکند و ما را و خود را زبان زدِ مردم میسازد آدمی باید کہ مقبولِ ہر قوم باشد امّا او ہم چہ کند کہ اینھم باختیارِ خود نیست
فرد
بخت و دولت بزورِ بازو نیست
تا نبخشد خدائے بخشندہ
اعلیٰحضرت در طراوتِ باغِ حیات بخشؔ و دیگر اماکن واقعۂ دولتخانہ دارالخلافت از آراستگیٔ اشجار و پرورشِ اثمار و صفائے آبگینہا و حیاض و تربیتِ نہالاں و انہار توجہ مفرط بود تا ایّامِ اقامتِ دارالخلافتِ این مسافر نیز بر اینہا نظرے میکرد اگر محمد یار خانؔ ہمیشہ خود رفتہ در نزہت و شادابۓ آں مؤکد بودہ است چہ بہتر والا حالا میبایٔد ہر روزہ یکبار خود رفت و کما ینبغی مقید و ترمیم و تصفیۂ عماراتِ قلعۂ مبارک و صاحبِ آبادؔ و اغرآبادؔ و نورباڑیؔ و سہرند باڑیؔ کہ تعلق بہ ہمشیرۂ عزیز القدر دارد و غیرہا بقیدِ انہار و اشجار از وقتِ بیرون آمدن این رفتنی تاحال باتفاق بیوتات کالمعایٔنہ شدہ برنگارد بل نقشہ بفرستد و کیفیتِ باغِ انگوریؔ و دیگر باغاتِ پائینِ قلعہ و باغِ محسن خانؔ کہ تعریفش بسیار میکنند و نیز از ثقات مسموع نمودہ عرضداشت کند کہ تا حقایٔق باَحسن وجوہ معلوم شود درزہا درصورت شکست و ریخت برائے ترمیم دادہ آید افسوس کہ تعمیر خرابۂ دل نکردیم و ہمچو اطفال بلہو و لعب باختیم
شعر
صَرَفْتُ الْعُمْرَ فٖےْ لَھْوٍ وَ لَعْبٍ
فَاٰھَا ثُمَّ اٰھَا ثُمَّ اٰھَا
رباعی
افسوس کہ عمر رفت و ہُشیاری نیست
دردا کہ اُمید خویشتن داری نیست
گفتم کہ چو بیدار شوم روز بود
ہیہات کہ رُوز رفت و بیداری نیست
قیدِ مُدعی کہ خلافِ شرع است آنہا را از دستِ این پابند رہائی بایٔد داد و بقاضی القضاۃ رجوع کرد تا مؤافِقِ شرعیتِ غرا فیصل دہد و حیف و میل برکسے نرود الحمدللّٰہ کہ قاضیٔ ما متدین است و صالح و متقی چشم بر این و آن ندارد و در انفصالِ قضایا حق و حساب منظور میدارد اِرْضَوْا بِحُکَم القٰاضِیْ شجاعت خانؔ ناظمِ صوبۂ احمد آبادؔ باضافۂ ہزاری ہزار سوار سرفراز شدہ باُو بایٔد نوشت
فرد
اینقدرہا کہ دیدۂ جزیٔست
کار کُلی ھنوز در قدرست
اگر درکارِ پادشاہی ہمیں قسمِ فدویت و جانفشانی است و در تنبیۂ مفسداں و اِستمالتِ زمینداراں ہمچنین سعیٔ جانی بعنایاتِ دیگر ہم امتیاز خواہد یافت و بمرتبۂ بلند تر ازیں مرتقے خواہد گشت
نظم
نردبانِ این جہاں ما و منیست
عاقبت زین نردبان افتادنیست
ہرکہ بالا تر رود ابلہ تر است
استخوانش خُرد تر خواہد شکست
رقعہ ۱۱۸
شجاعت خانؔ درگذشت اِنَّالِلّٰهِ وَاِنَّا اِلَیْهِ رَاجِعُوْنَ آدم کار دان بود و در گجراتؔ عمل درست میداشت صوبہ دارئ جہتِ آں ملک تجویز بایٔد کرد و دو سہ کس بجائے خود سنجیدہ عرضنمود عالیجاہؔ ہم رغبت دارند اگر پادشاہزادگی را کار نفرمایٔند و بہتر از دیگراں سرانجام توانند کرد میتواں داد بِاللّٰهِ تُوْفٖیْقُ وَمِنْهُ الرَّشَادُ درینمقدمہ بہتر از خیراندیش خانؔ دیگر ڪسی نیست اما میگویٔند کہ چشمانش از کار رفتہ باری اورا یا دیگری را مقرر نمایٔند عتیق اللّٰہ خانؔ ہم بدنیست بمقدمۂ ابراہیم خانؔ و کشمیریاںؔ حفیظ اللّٰہ خانؔ خوب ننوشتہ و مآلِ اندیشی را دخل ندادہ
بیت
حیف بریں دانش و آئینِ او
کور شدہ دیدۂ حق بینِ او
دربابِ دینداری تحقیقِ حق از دست دادن چہ معنی دارد ازینجا است کہ گفتہ اند قاضی و امین تحقیقات متعصب باید کہ بیک اقرار و انکار مقدمہ تمام نکند و در انفصالِ قضایا اصلًا کوتاہی نرود و اعتبارِ جہتِ غالب را منظور ندارد و ازینقسمِ مردم پیشتر ہم کم بودند و درینوقت کہ ایمان ضعیف و شیطان خود کجا
رقعہ ۱۱۹
درامسالِ احکامِ ابراہیم خانؔ تاخیر بسیار میرود و ہزار سوار از تا بامینانِ اُو کم بایٔد کرد بوکیل ہم چشم نمائے نمود حلمِ ما کارہا برہم میکند حقست
مصرعہ
راست نیآیٔد خواجگی بابندگے
رقعہ ۱۲۰
رُوح اللّٰہ خانؔ درخواستِ صدورِ احکام بنامِ دیوانِ دکنؔ و قلعہ دارانِ آنطرف کردہ است تا از سر رشتۂ کیفیات پرگناتِ آں ضلع چہ خالصہ و چہ جاگیر و چہ آنچہ حالا از تغیرِ مسعود خانِؔ بدنیت ضبط شدہ دریافتہ بعرضرساند آنچہ خالصہ مقرر شود برائے آں امین و کروڑے تعین نماید و آنچہ جاگیر قرار یابد پروانہ بدہد و ہنگامِ ضرورت جنسِ توپخانہ و مصالحِ مورچال آنچہ درکار شود بفرستد بایٔد نوشت و سزاولی تعین نمود کہ بیلداران را باخزانہ باُورساند و نشانی کہ فرزند زادۂ بہادرؔ بخانِ مذکور نوشتہ اند حوالۂ وکیل بایٔد کرد و یا در خطِ خود منظوری نمودہ باید فرستاد بل حرفِ اخیر بہتر اینمرد ازآں جماعت نیست کہ ہمیشہ بیکطور سُلوک داشتہ باشد این ھمہ فروتنی برائے برآوردن مطلبِ خود بود از درون ہم شایٔد صافی نباشد برائے او فہمیدہ عرض میکردہ باشد
فرد
از اِختلاط چسپاں بیگانہ کی شود خویش
ہرچند جامہ تنگ است جزوِ بدن نگردد
رقعہ ۱۲۱
ذوالفقار خانؔ ظاہراً سزاولان برائے بردن توپخانہ تعین ساختہ رُوح اللّٰہ خانؔ را در عینِ کار متردد نمودہ اگرچہ آنہم کارِ پادشاہی است امّا بخانِ مذکور برنگارد کہ تا فتحہ قلعۂ توپہا را بکار دارد و تا صورت گرفتن اینکار سزاولی آنہا معتبر نشمارد و طرحِ قلعہ و مورچال فرستادۂ او بنظر درآمد سمتے کہ برائے مورچال مقرر کردہ است خوبست و بچندین وجوہ بر اضلاعِ دیگر فوقیت دارد لیکن از خندق معلوم میشود کہ آنطرف ظاہراً زمین سنگلاخ باشد نقب زدن متعذر خواہد بود یا بدو سہ دمدمۂ سرکوپ بپا کردہ تا از تصادم ضربِ توپہا تزلزل در ثباتِ محصوران و ارکانِ قلعہ افتد و بزودے اینعقدہ کُشائش یابد فرمان ھم درینمادہ میفرستیم وآنچہ بایٔد بدستخطِ خود بمزید تاکید مینویسم
بیت
باُمید ہائے چنیں شاخ شاخ
بداریم چشمِ کشائش فراخ
اَستَغْفِرُاللّٰه اَستَغْفِرُاللّٰه اَستَغْفِرُاللّٰه
رقعہ ۱۲۲
از افراد فرستادۂ سوانحہ نگارِ لشکرِ فرزندِ زادہ بہادر معلوم شد کہ شکر اللّٰہ خانؔ باوجودِ نزدیک نمودار شدن غنیم بشربِ خُمر مشغول ماند و خود سواری نکردہ کسانرا بہ تنبیہ آنہا فرستاد و شب بخانۂ نوازش خانؔ رفتہ از شام تا بامداد بہ خوردنِ شراب و تماشائے رقص گزرانیدہ بامتناع محترز و ممتنع نمیگردد و برین ممنوع قصدِ اصرار دارد ازآنجا کہ سوانحہ نگاران برائے اغراضِ نفسانی چیز ہائے بسیار برخانہ زادان تربیت کردۂ ما می بندند بایٔد کہ آنفدوی بدیوان برنگارد کہ ہمہ مراتب را چنانچہ بایٔد تحقیق نمایٔد و بحضور معروضدارد
رقعہ ۱۲۳
بفتح اللّٰہ خانؔ بنویسد کہ حُسنِ خدمت مفصل از عرائض معلوم شُدہ موجبِ مجرائے نیکو خدمتے گشت امّا این جانفشانی را بخدمت فروشی مبدل نکند و بآزردہ کردن سرکردۂ مارا سرگرداں ننمایٔد
رقعہ ١٢٤
مستمند خانؔ فردیکہ مشعرِخرابی جاگیرِ خود بسبب چھاؤنیٔ دزداں بہ مہرِ خود نوشتہ فرستادہ بنظر درآمد التماسِ مامور شدنِ معمور خانؔ بگوشمالیٔ آں گروۂ شقاوت نشان کردہ است حسب الحکم بخانِ فیروز جنگؔ باید نگاشت کہ چون غنیم بسیار است خلفُ الصدق خود را بجمیعتِ شائستہ بآنطرف بہ فرستد
رقعہ ١٢٥
سید سعد اللّٰہ مکرر خطوط بما فرستادہ و اظہار چیزہائے بسیار نمودہ کہ سوانح نگار بندرِ سورتؔ را تغیر بایٔد کرد و خلفِ حکیم اشرفؔ متوفی را خدمتِ دارالشفا مقرر نمودہ باضافۂ یومیہ قوتِ دل بخشید بسیدؔ بایٔد نوشت کہ بعد ازیں در مقدماتِ اہلِ خدمات کہ بفتوائے آیہ کریمہ وَلٰا تَرْکِنُوا اِلَی الَّذٖیْنَ ظَلَمُوْا اَفْتَمَسَّکُمُ النّٰارُ الایہ درحقیقت ظالمند دخل ننمودہ باشد ہرچند این طائفہ برغیر ظالم نباشند برنفسِ خود ظالمند و در ہر ورق مُستدعے بودنِ خود بدُعائے موت فی اللّٰہ وَانمودہ اند حقست فِیْ ھٰذہ الْمَوْت حیٰوۃ این نیازمندِ درگاۂ بے نیاز ہم ہمیشہ این آیہ کریمہ اَللّٰھُمَّ فَاطر الْسٰمٰوات وَالْاَرض اَنْتَ وَلیّٖی فِے الدُّنْیا والاٰخِرۃ تَوَفّٖنْی مُسْلِمًا وَالْحَقْنِی بِالصَّلِحِیْنَ ورد دارد و در معنی یَلْقٖی قَبْلِ لِقَآئِهِ الْاَنْبِیَاء وَالْاُوْلِیَاء اَجْمَعٖیْنَ صورتہا بجا می آرد اگرچہ فضلائے حضور نکاتِ عمدہ گفتہ اند اما چنانچہ باید تشفی نمی شود آن معرفت آگاہ بتحقیقِ خود برنگارد والسلام
رقعہ ١٢٦
نیز رسیدن بیاقوتؔ و بعد تحقیق نشانہ شدن بدبخت کوکۂ محمد کام بخش خود آنفدوی را معلوم شدہ باشد چون تنبیۂ آں و جدا کردنِ پادشاہزادۂ نادان ضرور بود کردیم و برسرِ آں بئس القرین آنچہ آوردنی بود آوردیم وَمَنْ یَّکِنُ الشَّیْطَانُ لَهُ قَرِیْنًا فَسَآءَ قَرِیْنًا
فرد
صحبتِ سفلہ چو اِنگشث نمایٔد نقصان
گرم سوزد بدن و سرد کند جامۂ سیاہ
بشومیٔ ہمصحبتیٔ او پادشاہ زادہ ہنوز گمراہند چند چیلۂ گرو خیمہ اش بہ تیاق داری باید نشاند و از حالِ اُو خبر بایٔد داد
رقعہ ۱۲۷
خانِ جہاں بہادرؔ بایں چستی اوّل مثل کہنہ عمالان درینمُہم سُستی پیش گرفت ہرگاہ از حضورِ تاکید شدید شد خواست کہ تلافئ مافات نمایٔد نتوانست اینھمہ خرابی بے اخلاصی است چون نباشد کہ بدتر ازین عملِ زشت عملِ دیگر نیست اِنَّ الْمُنٰافِقِیْنَ فِی الدَّرْکِ الْاَسْفَلِ مِنَ النَّارِ چیزے برائے تسلیٔ او باید نوشت و ایمائے ازیں مقولہ ہم کرد تا چشم وا شود و تنبیہ پیدا گردد و اگرچہ ممکن نیست کہ دشمن باطنِ قوی است اَعْدّٖیْ عَدُّوْکَ نَفْسَکَ اَلَتٖیْ بَیْنَ جَنْبَیْکَ کی بطورِ خود میگذارد کہ اینکس گوش بحق و حقیقت دارد الٰہی از بند نفسِ برہان و مارا در تبعیتِ اُو ممیران
نظم
مہربانی دید و آں لُطفِ نخست
آنکہ کردی گمرہانرا باز جست
ہم دعا از تو اجابت ہم ز تو
ایمنی از تو مہابت ہم ز تو
رقعہ ۱۲۸
امیرالامرا درگزشت از مردمِ قدیم ہمیں یک کس ماندہ بود اِنَّالِلّٰهِ وَ اِنَّا اِلَیْهِ رَاجِعُوْنَ مطالبہ ہم دارد بدیوانِ بیوتاتِ آنصوبہ برائے ضبطِ اموال بایٔد نوشت کہ بتقیدِ تمام بضبط آرند و از مردمِ اُو بزور و گرفتگی ہر قسم کہ میسر آید بمبالغہائے پادشاہی بگیرند و دیوانِ مرحوم را فہمیدہ میگویٔند بشرطِ نیکو خدمتی رعأیتہا کردہ خواہد شد و حقیقتِ پسرانِ مغفور بعرض بایٔد رسانید بدیگری ہم دریں باب گفتہ ایم امّا بگمانِ رعایتِ قبیلہ داری اُو نوبتِ ثانی آنفدوی بایں امر مامور گردید یقین کہ برویۂ مرضیۂ خود براستی و درستی ظاہر خواہد کرد امان اللّٰہ خانؔ ہم برائے اینکار بدنیست متعین بایٔد کرد و مراتب بعرض رسانید کہ اضافہ دادہ شود و یک رعایٔت دیگر ہم بخاطر ھست نِسبت باُو بعمل مے آید
رقعہ ۱۲۹
این کار بیُوسف خانؔ مقرر شدہ مجوزِ آنمخلص ہم خوبست اما سپاہیٔست حقیقتِ عملداریٔ او معلوم نیست برآں فدوے ہرچہ منکشف باشد عرض نمایٔد برائے دیوانیٔ بُرہانپورؔ شخصے دیانتدار مطلوب است الاھم فالاھم
رقعہ ۱۳۰
مکرم خانؔ در چہ کام است باوجودِ اشتیاقِ زیارتِ حرمین شریفین توقف ازچہ راہ اَولیٰ تر ازیں چیست
بیت
حج رَبُّ الْبیت مردانہ بود
حج زیارت کردنِ خانہ بود
اَللّٰھُمَّ اَرْزُقُنَا خَیْرًا
رقعہ ۱۳۱
فرستادۂ فرزند زادۂ بہادرؔ باید گرفت امّا پیشتر وکیلِ ایشانرا گفت کہ بدون عرض نفرستادہ باشند وَالسَّلام
رقعہ ۱۳۲
مرشد قلی خانؔ ضابط است و خالی از تَدَیُّن ہم نیست اینکار اگر باُو گفتہ شود شایٔد کہ بہتر از دیگراں سرانجام نماید از طرفِ خود بپرسد مقدمہ کہ بر فضل علی خانؔ گزشتِ آں قدیم الخدمت شنیدہ باشد فوجی برائے تنبیۂ قزلباشانِؔ اوباش تعین باید کرد این عاصی میخواہد کہ مرتکبِ ھیچ گناہ و معصیتے خاصۃً ظلمی نشود امّا از آنجا کہ ملکِ بے سیاست نمی ماند و ریاست بے سیاست راست نمیآید بعضی جاہا احکام موافقِ آنوقت بغلبۂ نفس بے اختیار صادر میشود از علمأ مسئلہ بپرسد الحمدللّٰہ کہ نیتِ خود بخیرست شاید کہ نگیرد اِنَّمَا الْاَعْمَالُ بِالْنِّیَاتِ حدیثِ صحیح و بسرحد تواتر رسیدہ
رقعہ ۱۳۳
خواجہ عبدالرحیمؔ رحلت کرد دیندار متقی بود از جگر داریٔ بہرۂ تمام داشت روزے درحضور ایستادہ بود خنجر ولایتی در کمر داشت خوشم آمد گفتم خیلے خوشطرحست در جواب عرض کرد کہ نامِ ایں بہتر از طرحست پرسیدم چیست گفت رافضی ڪش فرمودیم کہ در سرکارِوالا ہم سہ چہار بہمیں طرح و نام طیار سازند از کمر برآوردہ نذرکرد و عرض نمود کہ تا آنہا طیار شوند این نیازِ محقر در سرکار اشرف باشد و رفتہ آداب بجا آورد و احوالِ پسرانِ اُو معروضدارد یا بعنایت اللّٰہ خانؔ بگویٔد کہ او عرض نمایٔد تا بقدرِ ہریک رعایت کردہ شود
رقعہ ١٣٤
خان جہاںؔ بہادر درگزشت اِنَّالِلّٰهِ وَ اِنَّا اِلَیْهِ رَاجِعُوْن سُبْحَان اللّٰه آدمی چہ قدر غافلست و نفس تاکجا بروغالب دریں ایامِ صوبہ داریٔ دکنؔ میخواست و بچہ دلگرمی آرزوئے آن میکرد آرے کارِ نفس بدتر ازینست
نظم
کُشتنِ اینکار عقل و ہوش نیست
شیرِباطن سخرۂ خرگوش نیست
عالمی را لقمہ کرد و در کشید
معدہ اش نعرہ زناں ھَلْ مِنْ مَّزِیْد
دوزخست این نفس دوزخِ اژدہا است
کو بدریاہا نگردد کم و کاست
ھفت دریا را بیآشامد ھنوز
کم نگردد سوزش اینخلق سوز
سنگہا و کافرانِ سنگ دل
اندر آیند اندر آن خوار و خجل
ہم نگردد ساکن را چندیں غذا
تا زحقّ آید مر اُورا این ندا
سیر گشتے سیر گویٔد نے ھنوز
اینست آتش اینست تابش اینست سوز
حق قدم بروے نہد از لامکاں
آنکہ او ساکن شود از کُن فکاں
چونکہ جزو دوزخ است این نفسِ ما
طمعِ کُل دارد ہمیشہ جزوہا
این قدمِ حق را بود کورا کشد
غیرِ حق خود کے کماں اورا کشد
قوتے خواہم زحق دریا شگاف
تا بسوزن برکنم این کوۂ قاف
او تعالےٰ توفیقی کرامت کند و ازیں تیرہ روزی رہائی بخشد بحرمۃ محمَّد و آلِ مُحَمَّد علیہم الصلواۃ وَ الْسَّلام
رقعہ ١٣٥
مکتوبیکہ نصرت جنگؔ بہ آنمزاجداں فرستادہ بود بمطالعہ درآمد برائے داؤد خانؔ نوشتہ است و درو اظہارِ خدمتگذاریؔ خود نمودہ در جواب چیزی بایٔد نوشت و تا فتحِ قلعہ اُمیدوار داشت بعد ازاں شایٔد کہ بعضے ازیں ملتمسات قبول ہم شود درمیانِ خود اِمکاں ندارد و دیگر برائے مصالحٔ قلعہ گیری بتربیت خانؔ حکم رساند کہ ہرچہ ضرورے باشد بفرستد و بقلعہ دارانِ آنطرف نیز برنگارد کہ آلاتِ توپخانہ از جزائر و رام جنگی و گولہ و باروت بلشکر خانِ نصرت جنگؔؔ برسانند الحکم لِلّٰهِ الواحدُ القھارُ یفعل اللّٰهُ مایشاء
رقعہ ١٣٦
از عریضۂ سپہدار خانؔ واضح شد کہ بے مہابت بسزا رسید الحمدُلِلّٰهِ عَلیٰ ذٰلِڪَ ہزاری ذات و ہزار سوار تا بینان اضافہ بایٔد داد و خلعت و شمشیر و اسپ و فیل ارسال کردہ و برائے ہمراہیاں ہم اضافہ تجویز نمود و اورا ازیں مژدہ مسرور ساخت و وکیل را ہم اگر رعایٔت ضرور باشد بایٔد کرد نِعْمَ اَلْمُوْلیٰ وَ نِعْمَ الْوَڪِیْلُ
رقعہ ١٣٧
پنج زنجیر فیل برائے فرزند زادۂ بہادر برآوردہ ایم دو زنجیر ازاں میاں خوش کردہ حوالۂ وکیلِ ایشاں نماید و اسپ و خلعتِ خاصہ و خنجرِ مرصع باعلاقہ ہم عنایت شدہ از جواہر خانؔ خبر بگیرد
رقعہ ١٣٨
سوانحہ نگار و زبردست خانؔ در بابِ سید میرکؔ چیزہا نوشتہ اند اصلی دارد یا نہ او خود را در اصحابِ تَدَیُّن میکشد از عنایت اللّٰہ خانؔ بپرسد از صالح خانؔ صوبہ داریٔ اکبرآبادؔ خوب سرانجام نشدہ است گوپال سنگھؔ را ہم در باب اعانتِ اُو بایٔد نوشت و بخانِ مذکور تسلی نامۂ قلمی ساخت
مصرعہ
چنار تا بکجا عیبِ مُفلسی پوشد
رقعہ ١٣٩
ہنگامۂ کہ بر اہتمام خانؔ مرحوم گزشت از غفلتِ ہمیں مردم است رو نبایٔد داد بل پشت و کمرِ آنہارا بچوبِ بے توجہی باید شکست ہمچو آدمِ مَتَدیُّن و خبردار کجا بہم میرسد اسپان را چناں فربہ کردہ اصطبل را نحوے رونق دادہ بود کہ بگفتن راست نمی آید اللّٰھُمَّ اَغْفِرْہٗ و اَرْحَمَهٗ واَنْتَ خَیْرُ الرَّاحِمٖیْنَ بسیف خانؔ دربابِ تنبیۂ مفسداں بتاکید بنویسد مساعدت ہم مرحمت شدہ محلِ انتظار نماندہ الاھم فالاھم
رقعہ ١٤٠
مہین پورِ خلافت برائے اضافۂ پسرِ چارمین نوشتہ اند ظاہراً سوارانِ رفیع القدر زیادہ اند برابر بایٔد کرد و افزونیٔ ذات خرد بر بزرگ صورت نمی بندد بپاسِ خاطرِ ایشاں بطور دیگر رعایت میتواں کرد میاں رضوی خانؔ و ہندو صحبت برآر نیست ہٰذٰانِ خَصٖمَانِ اَخْتَصِمُوْا فٖےْ رَبِّھِمْ الایہ تہدیدی بہندُو بایٔد نوشت
رقعہ ١٤١
رُوح اللّٰہ خانؔ بآنموضعِ زرہا ادا کرد این مسرفِ مالدار می خواہد بایں روشِ زر جرمانہ ہضم کند غلطست زر از جاگیرِ وقتی میگیرند کہ منصب دار را در حضور استعداد ادائے آں نباشد وکیل را نشاندہ ہمیں وقت مبلغ پادشاہی بگیرد و اشرفیہائے مارا نصیبِ امین پائے باقی نکند اعلیٰحضرت طالب ثراہ برائے جرمانہ تقید بسیار میکردند فوراً چیلہائے شریر و شدید تعین نمودہ زرہا را بمعرضِ وصول در می آورند یاد داریم کہ روزی از جعفر خانؔ درایامیکہ بمنصبِ وزارت اسرفرازی داشت در غسلخانہ نشاندہ اشرفیہا گرفتہ بودند خانِ مذکور از داروغۂ غسلخانہ کہ تحصیلِ زرہائے جرمانہ ہم باُو تعلقداشت بد شدہ در ایذا و اضرار اُو کمربست آنحضرت بہ برادرِ نامہربان فرمودند کہ بعد برخاستِ دیوان باہم صفا دہد و داروغہ را از خانِ مذکور دوشالہ بدہاند
رقعہ ١٤۲
پیشکار صدرالصدور مستحقین را مکرر بحضور میآرد مگر غرضی درمیان دارد منع کند کہ دیگر چنین نکردہ باشد
رقعہ ١٤٣
امروز تربیت خانؔ برائے دو سہ منگ باشی کہ دریں یورش تردد کردہ بودند عرض نمود کہ دو سہ سرپیچ مرصع عنایت شود بخانِ مذکور بایٔد گفت باآنکہ عمرے در خانہ زادی بسر بردہ و در حضور تربیت یافتہ اینقدر نمیداند کہ این جماعت دریں عرصہ نیستند کہ چنیں عنایت دربارۂ ایشاں بظہور رسد جیغۂ مرصع برائے خاطرِ اُو و دلگرمی کارِ پادشاہی مرحمت شد جواہر خانؔ خواہد رسانید مِنْهُ الْاِمْدَادِ وَالتَّایٖٔد اما آیندہ در حقِ منگباشاں چنین عرض نخواہد کرد و اگر از کسے کارِ پادشاہی دست بستہ بظہور خواہد آمد و خدمتِ پادشاہی بتقیدِ تمام خواہد نمود بانعامِ خلعت و نقد و درصورت سقط شدن اسپ بکارِ سرکار والا بعطائے اسپ سرفراز و دلخوش کردہ خواہد شد
رقعہ ١٤٤
بتربیت خانؔ ہنوز محتاج بتربیت است زریکہ برائے احشام قلعجات گرفتہ است از خارج بسمع رسیدہ کہ از روئے حساب بکسی ندادہ سوانح نگار زیانکار چہ میکند اورا خود برائے ہمیں مقرر نمودہ شد ایں جماعت باغراضِ نفسانی کارہائے عمدہ پادشاہی برہم میکند و روئے خود سیاہ نمود در تحریرِ اخبارِ تجاہل مینمایٔد قلعچہائے مستحکم و روئے بستن مفسدانِ و فوجِ بزرگ و نگاہداشتن عیسوی خانؔ ازچہ را ہست اگر از اول خبر شود ہرگز تا باینجا نرسد بعد عزلِ جاگیر ایں برآوردہ ببرہان اللّٰہ خانؔ کہ از بے جاگیرے نالش دارد باید داد ظاہراً در لشکر است بخانِ مذکور حسب الحکمی بتہدید بایٔد نوشت کہ ایں صورت چرا باینمعنی بوقوع آمد و بچہ رو مآلِ کار مدِنظر نداشت طلبِ احشام کہ نخواہد رسید و غلہ در قلعجات نخواہد بود و دزداں براں نامرداں غالب خواہند آمد آنوقت شما کجا خواہید بود قابوچیان اگر طلب گرفتہ سرگرمِ کار مانند غنیمت است و میدانیم کہ بے ایں خیال چہ امکان دارد جہتِ غرضِ خویش کارہائے ولیٔ نعمت کہ فی الحقیقت کارِ خداست برہم نمودن و بزندگئ دو روزہ حقِ مردمِ مجاہد پائمال کردن کہ در ضمنِ آن تقویتِ کفارِ خسرانِ مآل ست آئین کدام مؤمن نمک حلالست بہرالحال قبض الوصول طلب از تمامے احشام گرفتہ بفرستد و درصورت خلافِ آں سزائے خائنان و معاونانِ بیدینان برخود لازم داند کہ وَاَنَ اللّٰهَ لَایَھْدٖےْ کَیْدَ الْخَائِنِیْنَ
رقعہ ١٤٥
امین دست بدستے مجوز عنایت اللّٰہ خانؔ کہ از حضور مقرر شدہ رفتہ بود چہ کردہ
مصرعہ
ہر چیز کہ درکانِ نمک رفت نمک شد
قوتِ مقاومت ہم نبودہ چہ کند ناچار است امّا اگر چنین بود چرا برخاستہ نیآمد اگر تنخواہ نمیدادند آمدنِ خود میدادند باُو ہم از طرفِ خود تاکیدی بنویسد
رقعہ ١٤٦
مہابت خان حیدرآبادیؔ ظاہراً در لاہوؔر درگذشت و غیر از نبیرۂ کہ پدرش بحضورِ پدر رحلت کردہ ورثۂ دیگر ندارد و بدیوانِ بیوتات آنجا برنگارد کہ اموالِ اُو بہوشیاری و دیانت داری تمام ضبط نمایٔد کہ بیت المال حقِ عباد است خلیفہ امین و نوکران گماشتہ ہائے خلیفہ اند جز بمستحقین و ضغفا دیگراں را درآں نصیبہ چہ حساب
رقعہ ١٤٧
مرحمت خانؔ امروز لباسِ فاخرہ پوشیدہ بحضور آمدہ بود و دامنِ جامہ آنقدر دراز داشت کہ پا بنظر نمی آید بمحرم خانؔ فرمودیم کہ دو گرہ از دامنِ آں کوتہ عقل دور کند آن فدوے باُو بگوید کہ دامن بدستوریکہ در حضور مقرر است ہمانقدر داشتہ باشد والا قدم در غسلخانہ نگذارد مرد را باید کہ الفت بالباس سادہ پرکار داشتہ باشد زینت و تکلف خاصۂ زنانست و بہمانہا میزیبد و حرفہائے دیگر ہم مناسب این مقام بطریقِ موعظت بگوشِ او بایٔد خواند
رقعہ ١٤٨
ما کہ پان نمیخوریم این کارخانہ ہم رنگی دیگر گرفت و آبدارخانہ ہم بآب و تاب نیست ہوشیاری و جزرسی داروغہا آنست کہ ہمہ وقت ہمہ جاکارخانجات عہدۂ خود بتوزک آراستہ دارند تا وقتِ کار مجرائے آنہا ظاہر شود و نفاستِ مزاج و پاکیزگئ طبع آنہا برما ہویدا گردد و ہمہ مردم بینندگان شان دولتِ خدادادِ ما معلوم کنند و رونق و شکوۂ اُو معائنہ نمودہ ناتوان بینان پست گردند ہیہات ہیہات دعویٰ فقر و ایں ہمہ مباہات حقا بیحساب و ناصواب و ربّ الارباب عاقل خانؔ جواب حسب الحکم کہ در باب بنا نمودن قلعۂ دارالخلافۃ بمہابت خانؔ صادر شدہ خوب نوشتہ نوکر ہمچو بایٔد الشکراللّٰه والمنة
رقعہ ١٤٩
فدوی درگاہ وزارت خانؔ عبدالرحمٰن درگذشت برائے دیوانیٔ مالوہؔ چند اسم نوشتہ بفرستد کہ خدمت کردہ باشند رگہناتہہ سعد اللّٰہ خانیؔ در احیانیکہ راتقِ مہماتِ دیوانی بود میگفت کہ کارِ سرکارِ والا بکسے بایٔد فرمود کہ جوہرِ کاردانی و دماغِ معاملۂ آرائی داشتہ باشد نہ علیلِ غرض
رقعہ ١٥٠
آنفدوے مدارالمہام حسب الحکم قضا جریان بفرزندِ عالیجاہؔ قلمی نماید کہ از نوشتۂ نیکنام خانؔ بعرض رسید کہ شما ہر سہ پسرِ دیوانِ قدیمِ خود را برآوردید فہم و ذکائے رسا دارید مختارید حالا بافضائل خانؔ و میرہادیؔ مزہ نمایٔد عنایت اللّٰہ خانؔ را واسطۂ المطالبِ ایشاں کردیم بیاد داشتہ باشند کہ کوکلتاش خانؔ درحینِ نظامتِ دکنؔ و رُوح اللّٰہ خانؔ ہنگامِ صوبہ داری حیدرآبادؔ مصدر بعضے اداہائے نامناسب شدہ بودند مصلحتًا چندے معاتب داشتیم و آخر نظر بر قدمِ خدمت بآنہا درساختیم از زبانِ اعلیٰحضرت شنیدہ ایم کہ عرش آشیان اکبرؔ پادشاہ روزے میفرمودند کہ تودرملؔ برائے نقیر و قطمیرِ اُمورِ ملک و مال شعور تند دارد امّا غرورش خوش نمیآید ابوالفضلؔ باُو بد بود شکایت گونہ آغاز کرد جواب یافت نواختہ را نمیتواں برانداخت لہٰذا با آدمِ کار چار و ناچار بایٔد ساخت
فرد
خدائے را است مسلم بزرگی و الطاف
کہ جرم بیند و نان برقرار میدارد
رقعہ ١٥١
خان فیروز جنگؔ کارِخود را ناتمام گذاشت باوجودیکہ فرزند زادہ از برہان پورؔ آمدہ بدیدنش نرفتہ روانہ برارؔ شد و لفظ سپہ سالار کہ مینویسد از نوشتۂ وکیل معلوم شدہ باخبرِ غیب است دریں مادہ نہ فرمان رفتہ و نہ ما گفتہ ایم بنماید کہ منصبِ سپہ سالاری از کجا پیدا کرد
رقعہ ١٥٢
محمد باقرؔ داروغۂ کچہریٔ دیوانی درگذشت و شکار خانؔ زدِ زبان مردمِ عوام است روزی در سواری شنیدیم کہ این را بہ نسبتِ اُو مردم چہ قدر بد میگفتند مکرر گفتیم کہ او از شرارت یا این از صدارت بازآید سود نکرد و جزائے اعمال حقست خود بہتر میداند کہ برسرِ آں رفتہ چہ گذشت و برسرِ این رفتنی چہ خواہد رفت نفسِ امّارہ نمیگذارد کہ آدمی عملِ صالحہ بکند و زادِ عُقبیٰ بردارد وگرنہ ہمہ میدانند کہ ظلم کردن بد است و پیش آوردن ظلمہ بدتر ازآں گرسنہ را خدمت دادن غربا را کشتن است و دیدہ و دانستۂ از عہدہ باز پرس آخرت کہ در شک است برآمدن مشکل چہ جائے یقین داشتن جاگیر باید داد امّا خدمت نباید داد
مصرعہ
داد داد از دستِ غفلت داد داد
غلام محی الدینؔ نامی در لشکرِ عالیجاہؔ دکانی چیدہ بدرویشی متہم گردیدہ برآوردنش ضرور است
بیت
این نہ مردانند اینہا صورتند
بستۂ نانند و مردِ شہوتند
جہلائے متبذل مزاجِ مختل و اقوالِ باطل دارند ایمان کو و اسلام کجا
رقعہ ١٥٣
عالیجاہؔ تتمۂ طلب کہ در سرکارِ والا دارند التماسِ تنخواہ بر پرگنۂ لودیؔ کردہ اند بایٔد نوشت یا بوکیل بایٔد گفت کہ تتمۂ طلبِ ایشاں اگر خواہد ماند چہ مضائقہ در حسابِ مطالبہ و نقدی و قیمتِ جواہر و غیرِآں محسوب خواہد شد سودائے سوداگرانہ نیست اعلیٰحضرت زیادہ بر چہارم حصّہ از جاگیرِ پادشاہزادہا و امرأ موقوف میداشتند در عصرِ ما ہمہ ضابطہ ہائے بے ضابطہ شد بعضی اوقات جمدۃ الملک بجائے خود میگفتند کہ ما بکارِ بیرونجات گاہی مامور نشدہ ایم اگر گاہے اتفاق خواہد افتاد مردم ترکیبِ محنت و تردد مارا خواہند دید و اینمعنی زبانی ہرکارہا باللفظ بعرض والا رسیدہ بود درینوالا کہ از عرائض منہیانِ معروض شدہ کہ غنیمِ لیٔم بر ذوالفقار خانؔ ہجوم آوردہ رسد نمیگذارد و عرصہ برخانِ مذکور تنگ و کمک طلب است حکم والا بنام جمدۃ الملک عزّ اصدار یافت کہ بکمکِ پسرِ خود را زود رساند چون در رسیدنِ اُو ہمال واقع شد شقہ بخطِ انوار صادر گشت کہ ایشان خودرا عاشق پسر میگرفتند حالا کہ برو عرصہ تنگست در زود شتافتن تساہل چرا مدعی شدن دیگر و در دعویٰ صادق برآمدن دیگر است
ع دیگر بخود مناز کہ ترکی تمام شد
رقعہ ١٥٤
فدوی قدیم الخدمت بآنکہ عمری در حضور تربیت یافتہ و خدمت کردہ و گمانِ ضابطہ دیوانی و شرائفِ انسانی در حقِ اُو بیشتر است باوجود این ہمہ اہانتِ منصب دارانِ پادشاہی روا میدارد و قولِ سعدیؔ را یاد نمی آرد
بیت
من و تو ہر دو تاشانیم
بندۂ بارگاۂ سلطانیم
عجب عجب از مقولاتِ سعد اللّٰہ خانؔ است کہ الف بصورتِ قلم و نون بشکلِ دوات دیوان کہ بصفاتِ ملکی آراستہ نباشد دیوی است قلم و دوات پیش نہادہ یاحیوانی یا تصویری از نقشِ عقل و ہوش سادہ بعد ازیں احتیاط لازم داند و باعتقادِ خود نوکرِ درگاۂ والا را نیز ہمچشم خود شمارد و امتیازے کہ میبایٔد مراعاتِ آنرا نامرعی ندارد
رقعہ ١٥٥
فرزند زادۂ محمد عظیمؔ امروز عرض کردہ اند کہ پرگنۂ لشکر پورؔ در جاگیرِ شاہ عالیجاہؔ مرحمت شود از ایشاں بایٔد پرسید کہ ایں خير خواہی بچہ امید در خاطر گذشتہ اگر شاہؔ ایمائے این مطلب بآنفرزند زادۂ کردہ اند چہ مضایٔقہ والا ازیں خیالات درگذرند کہ اخلاصِ دل نمی افزایٔد بل افزایٔشِ غرور و پندار را شایٔد کَفَی باللّٰهِ تَعَالیٰ وَکِیْلاً وَاَنَا اَدْعُوا اَنْ یَرْحَمُ کُلُّھُمْ وَنُدْخِلُهُمْ ظِـلاًّ ظَلِيلاً
رقعہ ١٥٦
خبرِ مرگِ مخلص خانؔ شنیدہ باشید از شرائفِ انسانی و جوہرِ خدا دانی و ہمہ دانیٔ اُو حظ برمیداشتیم رضی اللّٰه عنه این دار مرگِ زار شدائد بسیار دارد و فوائدشِ باسیار ناپائیدار دلِ دانا و چشمِ بینا کو شخصے شکایت گونہ پیشِ ما گفتہ بود کہ ایں مرد کسی را بہتر از خود نمی داند جواب دادیم کہ بہتر از خود کسی را نمی یابد
رقعہ ١٥٧
بنام غازی الدین خان بہادر فیروز جنگؔ
خان فیروز جنگ یکرنگِ من میخواستیم برائے عیادتِ آں دولتخواہ خود بیآئیم اما بچہ رُو و کدام نظر مشاہدہ نمایٔم لہٰذا سیادت خانؔ را نیابتًا فرستادیم تا بچشمِ ما بیند و اظہار مافی الضمیر کند از میوہائے نورس آنچہ اینجا بہم میرسد انگور است اما اطبائے یونانیؔ برائے آں عمدہ مخلصاں مزاجداں مضر میگویند لہٰذا برخود ہم ناگوار کردیم ان شآء اللّٰہ تعالیٰ تقدس بعد صحتِ کامل و شفائے عاجل یکجا میخوریم
فرد
یاربّ این آرزوئے من چہ خوشست
تو بدیں آرزو مرا برساں
رقعہ ١٥٨
خان فیروز جنگؔ یکرنگِ من تفریقِ فوج لاعلاجیست فدوی زادہ را زود بحضورِ کرامتِ گنجور بفرستد کہ بانعامات و ادرارات امتیاز یافتہ باز پیشِ آں دولت خواہ خواہد رسید
فرد
ہاں مشو نومید چون واقف نۂ اسرارِ غیب
باشد اندر پردہ بازی ہائے پنہاں غم مخور
فرد
آنچہ دل از فکرِآن میسوخت بیمِ ہجربود
آخر از بیمہرئ گردون بآنہم ساختیم
رقعہ ١٥٩
خان فیروز جنگؔ یک رنگِ من الحمدللّٰه دورئ قلبی نیست
بیت
گر دریمنی و بامنی پیشِ منی
درپیشِ منی و بے منی دریمنی
از احوالِ شباروزے اکثر اطلاع میدادہ باشد تاکہ مواصلتِ صوری دست دہد خانہ زاد عنایت اللّٰہ خانؔ را ندیدہ ایم جائے اُو خالیست
مصرعہ
شاخِ گُل ہرجا کہ روید ہم گُلست
رقعہ ١٦٠
بنام ذوالفقار خان بہادر نصرت جنگؔ
نصرت جنگ بے ریو و رنگِ من در اول این ملک در قلمرُو فرمانداہانِ دہلیؔ بود و بہمنیہؔ متغلب از تصرفِ اینہا برآوردند و ایشان را منہمک و مستہلک بلذاتِ نفسانی و مستغرق اُمورِ دنیائے دنیٰ دیدہ فرصت از دست ندادہ تخت و چتر برائے خود ساختند ہرچہ کردہ بودند مکافاتِ آں را از پیشگاۂ منتقمِ حقیقے یافتند یعنی ہماں بیوفائی و نمک حرامی کہ باولیٔ نعمتاں نمودہ بودند از نوکرانِ خود دیدند سیواؔ و عنبرؔ وغیرہا نیز بآنہا سلوکِ بد نمودند
بیت
دریاب کنوں دولتت ھست بدست
کایں دولت و ملک میرود دست بدست
رقعہ ١٦١
ولایتِ زرخیز بدستِ این کافرِحربی خواجہ دشمن چرا بگذاریم و تغافل در امرِ ممکن الحصول بے مانعِ ظاہری چون کنیم فضیلتِ غِزا در صحیحین مگر نخواندہ ایم یا سلیقۂ ملک گیری ومُفسد اسیری نداریم
رقعہ ١٦٢
خان نصرت جنگؔ را و دلیپؔ وغیرہ متعینانِ خود را سوائے ملتفت خانؔ پیشِ پادشاہزادہ عالیجاہؔ بگذارد کہ آنجا ہم کار بسیار است و دستِ آنہا اگر کوتاہ باشد و درکار خللی شود فبہا کہ بعضیہا با رانائے بیحیا بیک کمانِ تیر مے اندازند و نمی فہمند کہ خود را نشانۂ تیر وبالِ آخرت میسازند
ابیات
گندم زگندم بروید جو ز جو
از مکافاتِ عمل غافل مشو
فرد
صبا بلطف بگو آں غزالِ رعنا را
کہ سر بکوہ و بیابان تو دادہ مارا
اَلْعَاقِبَةُ بِالْعٰافِیَةِ
رقعہ ١٦٣
نصرت جنگؔ بے ریو و رنگِ من چون گرفتنِ دکنؔ کہ اہم بود تمام ہمت مصروف ہمیں کار شد الحمدللّٰہ صورت یافت امّا خرچے کہ دریں سفرِ خیریت اثر شدہ و میشود و مدارِ آں بر خزانۂ ہندوستاںؔ است مبلغ ہائے کلی طلبِ طلبداران شدہ و میشود در کرناٹکؔ دفینہائے قدیم عظیم بسیار شنیدہ میشود زمیندارِ بیجاپورؔ کہ بے اصل است بتغلب متصرفست و نبیرۂ پدرِ سیوائےؔ جہنمیست ملکش ظاہراً چنداں استحکام ندارد حاصلش بگفتۂ سیدی مسعود خانؔ متوفی ہفتاد ہشتاد لک ھون ست چرا در تصرفِ اُو باشد حقیقتِ ملک و تدبیرِ نزاع از دو از نائبِ خود کہ داؤد خانؔ باشد استفسار نماید چرا اغماض و تغافل رود
رقعہ ١٦٤
خان نصرت جنگؔ من اربابِ کار تیمارِ حالِ مردم متدین کم میکنند زیراکہ ازینہا تواضعِ آنہا از اوّل تا آخر نمے آید و سفاکان درگرفتن و دادن باک ندارند یعنی آب از دریا بخشیدن بخل نمی خواہد خلافِ امریست دشوار نمیدانم روزِ جزا برمن چہ خواہد گشت و بعد ازیں برسرِ بندہائے خدا چہ مصیبت خواہد افتاد
فرد
فکرِشنبہ تلخ دارد جمعۂ اطفال را
عشرتِ امروز بے اندیٔشۂ فردا خوشست
بہرحال اربابِ کار ذوی الاعتبار را در ہمہ حال ہراساں و ترساں باید بود و ہرلحظہ الحفیظُ الاماں بایٔد گفت
رقعہ ١٦٥
بنام مرزا صدر الدین محمد خان صفویؔ بخشیٔ دوم
میرزا بخشی اخلاص کیش پنجابی بمنصبِ دوصدوپنجاہی سرفراز شدہ در دیوان تسلیمات بکناند
رقعہ ١٦٦
میرزا بخشی محمد ابراہیمؔ خجالت ندیم بمنصب سہ ہزارے و دو صد و پانصد سوار و خطابِ مرزا خانیؔ و عطائے دہ ہزار روپیہ بعرض بیگم سرمایۂ عز و افتخار اندوختہ حسب الحکم مشعرِ این عطایا باو برنگارد فَمَنْ عَفَا وَ اَصْلَحَ فَاَجْرُہُ عَلٰی اللّٰهِ
رقعہ ١٦٧
بنام عاقل خانؔ قلعہ دار صوبۂ دارالخلافہ شاہجہاں آبادؔ
عرض داشتِ آن قدیم الخدمت از نظر گزشت از ارادۂ گوشہ گزینی و استعفائے منصب نوشتہ است ہرگاہ گوشۂ خاطرِ اقدس را کہ منظورِ نظرِ خاص و پروردہ لُطفہاست باُو سپردہ باشیم دیگر کدام گوشہ بہتر ازیں میخواہد در صورتِ مُبالغہ البتہ منظور داشتہ التماسِ آں قدیم الخدمت را درجۂ پذیرائے خواہد شد و یک ہزار روپیہ کہ دوازدہ ہزار سالانہ میشود نقد مقرر خواہد گشت
رقعہ ١٦٨
بنام حمید الدین خان بہادرؔ
حمید بداند حرف چند روز است کہ شاہِ عالیجاہؔ عرض نمودند سہ کس دشمنِ جانی منند حمید خانؔ و امیر خانؔ و منعم خانؔ گفتیم امیر خانؔ نیکذات است باکسی دشمن نیست و خانِ حمیدؔ شاید ہم نباشد و احوالِ منعم خانؔ ظلوم جُھول بارے فکرِخود کردید از حالِ خود چرا غافلید و مقدمۂ موتِ خود ہمانست کہ اَلْمَوْتُ قَرِیْبٌ مِنْ شِرَاڪِ النَّعْلِ وَاَقْرَبُ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیْدِ ہائے افسوس افسوس
بیت
گہے از دست و گاہی از دل و گاہی زپامانم
بسرعت میروی اے عمر میترسم کہ وامانم
اگر مناسب داند بعالیجاہؔ بسپاریم و اگر کدورتی باشد صفا دھیم نادرِ امانتِ این فانی خیانت نکند ہرچہ بخاطر رسد برنگارد یا عرضنمایٔد
رقعہ ١٦٩
بنامِ عنایت اللّٰہ خانؔ دیروز بوالوفاؔ حاضر بود کہ درویشی سادہ دل آمدہ چیزی برائے عیال خواست گفتیم فقیر را بمُدّعا چہ کار فقیرِ دل بریدہ و گریبان دریدہ می بایٔد مردم فقیر فقیر میگویند نمیدانند فقر چیست و چہ معنی دارد
فرد
جہاں آئینۂ وہم است و اینصورت پرستانش
نفس پردازِ تقلیدند و میگویند لِلّہی
اَللّٰھُمَّ نَبِّھْنَا عَنْ نُوْمِ الْغٰافِلِیْنَ آمین آمین آمین
رقعہ ١٧٠
ہدایت کیش و اخلاص اندیش از اسلام آوردن خیلی برخود مینازند بیحیائیست حالِ اولین در حضور چنین و نارسائی مزاج دومین درآنجا باعالیجاہؔ چناں فہمیدہ بایٔد گفت
قطعہ
نخشبےؔ خیز و بازمانہ بساز
ورنہ خود را نشانہ ساختن ست
زیرکانِ زمانہ مے گویٔند
زِیرکی بازمانہ ساختن است
خدا گوشِ شنوا و چشمِ بینا دھاد وَالْسَّلَامُ عَلیٰ اَھْلِ الرُّشْدِ وَالْسُّدَادِ سُلوکی کہ این کورِ نمکان بپادشاہزادہ کردند او شنیدہ باشد چہ کنیم خود کردہ را درمان نیست و ما برطبقِ عرائض این نمکحرامان حکم کردیم و گونہ اجازت دستگیر کردن دادیم معلوم نبود کہ این بے دیناں انقدر جرأت بہم رسانیدہ اند کہ بحضورِ پادشاہان دروغ عرض خواہند کرد و حرفِ بے اصل نسبتِ بآں سعادت مند نمود خوب یار باقی صحبت باقی ان شآء اللّٰہ تعالیٰ می فہمیم بالفعل حسب الحکمی بنام فرزندِ عالیجاہؔ نوشتہ زود بیار علی بیگؔ بدہد کہ حسن بیگؔ ویرانکار چکلہ کوڑاؔ برعایتِ خویشی افضلِؔ اجہل تغیر نشد و سکنۂ آنجا تواتر فریاد میزنند و میگویٔند
مصرعہ
اگر تو می ندہے داد روزِ داد ھست
اٰخِرُالدَّوَا الْکَیُّ این چکلہ از جاگیرِ ایشان تغیر خواہد شد و عوض نخواہند یافت زمین سخت آسمان دور دیوان را میاں صاحبِ جاگیر و رعایأ و عاملِ امین گفتہ اند دیوانی کردن آسان و امین بودن مشکل مشکل در بعضی محالات حصۂ سپاۂ شما زورِ ظالمان است آدم خدا ترس و آبادانِ کار چیدہ و فہمیدہ بمیزانِ فکر سنجیدہ زود تعین نمایٔند کہ از روزِ جزأ بَرِی الْذِّمہ ما و شما شویم عامِلانِ خویش و برادرِ دیوان و واقعہ نگاران ابنائے جنسِ امین و فوجداران نباشند
رقعہ ١۷۱
بہدایت اللّٰہ خانؔ زریں رقم بگویٔد کہ این ربّاعی در بیاضیکہ بپادشاہزادہ محمد کام بخشؔ مرحمت میشود بحظِ خود بنویسد
رُباعی
آتش بدو دستِ خویش در خرمنِ خویش
من خود زادہ ام چہ نالم ازدشمنِ خویش
کس دشمنِ من نیست منم دشمنِ خویش
اے وائے من و دستِ من و دامنِ خویش
رقعہ ١٧٢
میرجلال الدینؔ کہ از شاہِ عالیجاہؔ جدا شدہ ظاہراً ہمشیرہ زادہ ہمت خانؔ است کہ بخشیٔ ما بود سید زادہ کریم النسب صحیح الحسب است چرا برآوردند از وکیل بہ پرسد
رقعہ ١٧٣
نوشتۂ معتمد خانؔ وحی نیست کہ خواہ مخواہ براں عمل توان کرد و بندوبست ازیں چیزہا میرود بہرالحال چون او خود بخود بیزار است و مستعفی شدہ بنویسد کہ بدیوانِ اکبرآبادؔ آمدہ خبردار باشد و دستِ ناظم را از اُمُورِ دیوانی کہ دیوان را سادہ دیدہ دراز نمودہ کوتاہ کند یا دیوانے لاہورؔ بدیگری تجویز کند
رقعہ ١٧٤
اسد خانؔ و پسرش بحضور نوشتہ اند کہ پادشاہزادہ بحمایتِ رانائے حربے کمر بستہ اند و میخواہند کہ بہ قلعہ در آیٔند چنانچہ یک روز بہمیں ارادہ سوار شدہ تا پاے قلعہ رفتند امّا زمیندار مردود از خبرداری بندہائے پادشاہی نتوانست از قلعہ برآمد و ایشانرا برد و تاخیر در فتحِ قلعہ بہمیں سبب است حسب الحکم دربابِ محافظتِ پادشاہزادہ و مفتوح ساختن قلعہ بآنہا باید نوشت و مکرر بقلم آوردہ حوالۂ یار علی بیگؔ نمود کہ بڈاک بفرستد نشود کہ مثلِ بادشاہزادہ مرحوم و مغفور بہ مخالفت پیوندد و کارِ پادشاہی برہم شود
فرد
حقوقِ خدمتِ صد سالہ لعبِ اطفال است
بکشوری کہ درو کودکان خداوند اند
شریفِ مکّۂ معظمہؔ در ہندوستانؔ بسیار دولت شنیدہ ہر سال برائے جلبِ نفعِ خود ایلچے میفرستد این مبلغہا کہ میفرستیم برائے مستحقین است بجہتِ او فکری باید نمود کہ بآنجماعت برسد و دستِ این متلف حق بآن نرسد بسوداگرانِ عمدہ و مالداران و تجار بندر مُبارکِ سورتؔ از طرفِ خود بنویسد کہ اگر بطوری معرفتِ آنہا بمردم اہلِ استحقاقِ حرمین شریفینؔ سالم تواند رسید بوساطتِ آنہا ارسال داشتہ آید خواہی نخواہے منحصر در اظہارِشہرت نذرِ سرکارِ والا ہم نیست مطلب بخوشنودی ارواحِ مُطہرۂ حضرات و جنابِ جل و علا و حبیبِ اوست صَلَّی اللّٰهُ عَلَیْهِ وَعَلیٰ آلِهٖ وَاَصْحَابِهٖ و در صورتیکہ اینھم متعذر باشد چرا کہ بمستحقانِ این ملک نبایٔد رسانید کہ در ہمہ مقامات جلوۂ او سبحانہٗ اظہر است وَنَحْنُ اَقْرَبُ اِلَیْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِیْدِ
رقعہ ١٧٥
بنامِ اسد خانؔ
بمہین پورخلافت محمد معظم بہادرؔ بنویسد بلکہ عرضداشت کند کہ تجویزِ خدمتِ فوجداریٔ جلال آبادؔ بشیخ کریمُ اللّٰہؔ بسیار بجا شد پدرش سپاہی بود و ہم متصدی از احوالش مفصل اطلاع نداریم منصبِ اُو چیست برنگارند از خارج بعرض رسید کہ وکیلِ منصبداری کہ در صوبۂ کشمیرؔ جاگیر دارد بنا بر قضیۂ محصولِ جاگیر کہ از عاملِ کشمیرؔ وطن میخواہد در کچہریٔ دیوانی از مُدتی رجوع داد برعایتِ وطن داری حقِ آن منصبدار ازاں کشمیریؔ بے پیر نمیدھاند درینصورت جہلأ اگر عذرِ جہالت و بے علمی کنند شاید کہ اَکْرَمُ الْاَکْرَامِیْنَ کرم کند اما عالمان را چہ عذرست مکرر بآوازِ بُلند گفتہ ایم و باز می گوئیم کہ مارا در احقاقِ حق و رفعِ تعدیٔ متعدی رودیدگی ہیچ یکے از فرزندان نیست تا بدیگری چہ رسد سرپیچِ مرصع بہرامیریکہ مرحمت شدہ غیر از روزِ مبارکِ یکشنبہ نہ بندد و بہماں اکتفا کند و از خود نسازد
رقعہ ١٧٦
بفرزندِ عزیز بہادرِ ما بنویسد کہ دنیا رفت و آخرت آمدنی باشد چیزے کہ یادگار خواہد ماند و بکار خواہد آمد و ہم را بگور خواہد رفت ہمیں اُمُورِ خیر کہ عبارت از باقیاتِ صالحات است اِمروزِ خود را فردائے رفتگان باید دانست و عاقل آنست کہ وقتِ حال را کہ بین الماضی و الاستقبال ست غنیمت داند و از امرِ خیر و صلاح آنچہ تواند فوراً بعمل آرد و حال را رفتہ و آیندہ را شدہ پندارد زیراکہ حال را روئے در رفتن است و آئیندہ را روئے درآمدن
فرد
سعدیؔ ہمہ روز پندِ مردم
میگویٔد و خود نمیکند گوش
رقعہ ١٧٧
فدوی بااخلاص را کہ بدیرۂ او فرستادیم و جہتِ تنبیہ پدر و پسر اعتبارِ او افزودیم ظاہراً پُر نخوت و پندار افزود و قدرِ خود را گم کرد وَاَسْتَغْفِرُاللّٰهُ لازم آنست کہ لوازمِ اعتذار و استغفار برخود واجب شمردہ بدیرۂ نصرت جنگؔ برود و عذرہا بخواہد و خود را از زُمرۂ پیش دستانِ پدرش انگارد و ذائقۂ کانہہ کچہوؔ فراموش نسازد
نظم
ھیچ دانی کہ شیر مردی چیست
شیر مردِ زمانہ دانی کہ کیست
آنکہ بادشمنان تواند ساخت
وآنکہ بادوستاں تواند زیست
رقعہ ١٧٨
فرزندِ عالیجاہؔ عرضداشت کند ایشان استشفاعِ تقصیر اعتبار خانؔ کردہ اند احتمالِ قوی کہ سید سعد اللّٰہؔ درویش نوشتہ باشد بنویسد کہ عبدالقادر بیدلؔ درینمقام دو مصراعِ دلچسپ گفتہ
فرد
بترس از آۂ مظلوماں کہ ہنگامِ دعا کردن
اِجابت از درحق بہرِ استقبال می آید
رقعہ ١٧٩
بنامِ ابوالقاسم خانؔ کہ بنامِ ملتفت خانؔ سرافراز شدہ بود و بعد از فوتِ امیر خانؔ بامیر خانؔ مخاطب شدہ داروغۂ خواصانِ آنحضرت گشتہ و خیلی در مزاجِ اقدس راہ داشت و لطیفاہائے حسبِ حال و بموقع بعرض رسانید صادر شد
بمحمد اعظم شاہؔ بایٔد نوشت کہ ما فریفتۂ حسن و دیانت و جوہرِ شعورِ ایشانیم زاہدہ بانوؔ آنکہ بیچارہ تا چند بحالِ تباہ دردمند خواہد ماند برما و شما حقّے دارد و اتلافِ حق موجبِ ناخشنودی خالقست نمیدانند کہ فضل سرشارِحضرتِ آفریدگارِ آمرزگار چہ قدر عفؤ جرایٔمِ بیشمارِ عاصیانِ بدکردار میفرمایٔد برائے خدا و خاطرِ ما کینۂ دیرینۂ و غبارِ پیشینۂ از سینہ بردارند و آں ضعیفہ را کہ غیراز شما دیگری ندارد مشمولِ عواطف گردانند نواسہایٔش آنچہ کردند در سزائے آنروزِ بد دیدند دنیا گذشتنی است و گزاشتنی است لہٰذا باھمہ کس ساختنی
مصرعہ
ناکردۂ گناہ درجہاں کیست بگو
کلمۂ غریب از زبانِ میاں عبداللطیفؔ قدس سرہ الشریف یاد داریم کہ خدا ناترس را در مزاج راہ دادن و ذی حقرا از درِ راندن بدترین گناہان است مؤثرِ حقیقے زبانِ این عاصی پُرمعاصی را اثرے بخشاد زیادہ بریں چہ بایٔد نوشت کہ نبایٔد نوشت
رقعہ ۱۸۰
حسب الحکم آنکہ سرافراز خانؔ عبداللطیف ہرگاہ برائے اسلام جمدۃ الملک دارالمُہام بیآید ایشان اگر بر اسپ سوار باشند بعدِ سلام دست بر سر گذاشتہ عقبِ ایشاں برود و اگر با پالکی سوار باشند بعد سلام مختار است و اگر بر فیل باشند برابر راہ برود اگر متکلم شوند جواب بدہد والا لا و راؤ کانہوؔ و دیگر پنج ہزاریاں از اسپ فرود آمدہ سلام کنند ایشان اورا پان دہند و دیگراں را عَلَیک
شقہ ۱۸۱
شاہِ عالیجاہؔ کہ بافضل خانؔ صادر کردہ بودند سید کمال خانؔ درگزشت بوکیل بایٔد نوشت کہ بعرضرساند احوالِ متعینانِ این صوبہ از حضرت پنہاں نیست عنایت اللّٰہ خانؔ حُسنِ عمل ہریک میداند حضورِ پُرنور ہرکہ را لایٔقِ اینکار دانند مقرر نمایٔند کشمیریؔ درینصوبہ نیست کہ مقرر کنیم و عنایت اللّٰہ خانؔ راضی شود اِضافۂ این افغان البتہ عملِ کاغذی خواہد بود وصول شدنی نیست پرگنہ از جمع می افتد و رعایا ویران گردد و نہیبِ اُو بایں درجہ بگوش میخورد کہ اگر بجائے یک روپیہ لک روپیہ بیآرد منظور نیست تغیر تغیر تغیر درکارہا خوفِ الٰہی و واہمۂ باز پرسِ پادشاہی شرط است دیوان را نباید کہ خویش و اقربا را کار فرماید میر مرتضیٰؔ در لونیؔ باشد و دیگر ہرکہ اعتماد برعملِ اُو باشد برود جاگیر برائے ظلم و اخذ و جرِّ اعمال نگرفتہ ایم وَاللّٰهُ عَلِیْمُ حَکِیْمٌ
رقعاتیکہ از رقائمِ کرایٔم بہم رسیدند بہ شاہ عالیجاہؔ
رقعہ ۱۸۲
نقلِ غریبی کہ از زبانِ ایرانیؔ راست گو شنیدہ بودیم نوشتہ می آید روزی در اصفہانؔ یکی از باطل مذہبان بحضورِ شیخِ پاک اعتقاد در جنابِ حضراتِ خلفاء الراشدینؔ چیزی مناسب حالِ خود گفت آنعزیز بحمیتِ اسلام بغضب درآمدہ خنجرے بحلقومش زد و بآبِ خنجرِ بیباک از نجاست پاک نمود غریو از حاضرانِ مجلس برخاست آخر اُورا گرفتہ پیشِ شاہ عباسؔ بردند اوّل بقاضی بعد ازاں بیکی از صدور سپرد و در تنقیح بسیار مبالغہ نمود چون قتل بر اُو ثابت شد اشارہ بقصاص کرد یکے از ارکانِ شاہ کہ حنفی المذھب بود برائے او شفیع شد قبول نیفتاد چون آخر الحیل الْسَّیْفُ وَاٰخِرُ الدَّوَآءُ الْکَیُّ آن یکہ جوان بجنگ ایستاد و بشمشیر زنے چنگ بکشاد و بفضلِ الٰہی برگروۂ باطل کوش غالب آمدہ بدر رفت و ہنگامِ شبِ رواں شدہ بمحمد خانؔ والیٔ رومؔ درپیوست و درآنجا مکرم تر شد ہرکہ حق میکند و برائے حق میکند ہمہ جا مغزِ راست و حق یاورِ اُو
فرد
این سعادت بزورِ بازو نیست
تا نبخشد خدائے بخشندہ
رقعہ ۱۸۳
بہ مُدارالمہام اسد خانؔ وزیرالممالک
بہ مہین پورِخلافت عریضہ کند کہ اسپانِ پیشکشِ آنفرزندِ ارجمند بجان پیوندِ سعادتِ نشانِ اصالت خانؔ رسانید باضافۂ پانصدی ذات و دیگر عنایأت سرفراز گردید دعا کردیم کہ الٰہی مرادتِ آفاقِ بحرمتِ صَاحِبُ التاجُ والبراقُ درقبضۂ تصرفِ آنمصروف رضائے والا تمام وفاق شواد
مصرعہ
این دُعا از من و از خلقِ جہاں آمین باد
بعضی سخنہائے زبانی گفتنی است ہرگاہ کہ می آید گفتہ می شود بہ آرندۂ اسپان موافقِ آں ابلاغ نمود بل آخر روز اورا بیآرد تا خود ھم چیزے فرمودہ آیٔد اُو سبحانہٗ گوشِ شنوا دہاد والسلام
رقعہ ١٨٤
مُصیبتی کہ اجر دارد مُصیبت نتواں گفت غمگین نشود و از جادۂ مستقیمۂ عبودیت پا بیرون نگزارد اگرچہ بے اختیاریست الحمدللّٰہ رُوز واقعۂ محمد سُلطان مرحوم و مغفور این عاصی سررشتۂ مُصابرت از دست نداد و شاکی از حق و فراموش کُن نعمائے ما سبق نشد
رقعہ ١٨٥
محمد امین خانؔ را نقارۂ نوبت مرحمت خواہد شد از قبولِ نشدن عرضِ امروزہ دل گراں نشود و راضی برضائے ما باشد سر تمام خوبیہائے ملازم راضی بودن از صاحب است در حال و مال اَلْحَمْدُلِلّٰهِ عَلیٰ کُلِّحَالٍ
رقعہ ١٨٦
مہین پورِخلافت میلِ خاطرِ خود ببودنِ لاہورؔ ظاہر مینمایٔند و دلم رفتن ایشان بہ قندہارؔ میخواہد بایٔد دید ازینمیان
مصرعہ
تا دوست کرا خواہد و میلش بکہِ باشد
رقعہ ١٨٧
بانور محمد خانؔ پانصدی اضافہ شدہ بہ بخشی الممالک حکم رساند تا سیاہہ شود و فرمان ہم بفرستد
رقعہ ١٨٨
ابراہیم خانؔ در مذھبِ خود تعصب بسیار دارد و در امتثالِ ہر امر تفاوت را کار می فرمایٔد در مقدمہ اخذ و جرہم شایٔد از بہا الدینؔ فتویٰ گرفتہ باشد برہمیں حرفِ اُو صحبت در بنگالہؔ بدیوان برار نیست تغیرش ضرور است اَللّٰھُمَّ نَبِّھْنَا بِحُرْمَةِ مُحَمَّدٍا وَاٰلِهٖ وَاَصْحَابِهٖ الْاَکْرَمٖیْنَ
رقعہ ۱۸۹
از عریضۂ فرزندزادۂ محمد عظیمؔ معلوم شد کہ مہین پورِخلافت ازاں نورِچشم بسی آرزدہ شدہ اند عجب کہ از ہمچو پسرِ رشید رنجیدہ خاطر شوند حسب الحکم درینباب بایشاں باید نوشت و در مادۂ عفوِ آثام کہ درحقیقت نیست عرضہ داشت نمود اَلْعُذْرُ عِنْدَ کِرَامِ النّٰاسِ مَقْبُولٌ
رقعہ ١٩٠
فرزند زادۂ سعادت مند از ما رخصت شدہ اند اگر بخانۂ شاۂ عالیجاہؔ ہم بروند و رخصت شوند بہتر است
فرد
بہمواریٔ ادب کن خصم سرکش را کہ خاکستر
بنرمی زیرِدستِ خویش میگرداند آتش را
عرضداشت کند یا بوکیل بگویٔد این ناہموارِ ہرگاہ از جنابِ اعلیٰحضرت طاب ثراہ رخصت شدہ طرفی راہی میشد بخانۂ برادرِ نامہربان میرفت و اجازت میگرفت ہرقدر کہ ایشان استکبار می فرمودند ازینجانب اِنکسار بظہور میرسید بعض اوقات بہ پہلوئے ندیمان جا دادہ اند و ما تسلیمات بجا آوردہ نشستہ ایم اگرچہ درآنوقت آنموضع خوش نمی آمد امّا الحال کہ خوب فہمیدیم نوازشِ حق سبحانہٗ جلشانہٗ بطفیلِ ہماں دیدیم
بیت
اے خدا قربانِ احسانت شوم
این چہ احسان است قُربانت شوم
رقعہ ۱۹۱
از دستور العمل الٰہی بنام مہین پورِخلافت سلطان محمد معظم شاہِ عالم بہادرؔ
مہین پورِخلافت سلمہ اللّٰہُ تعالیٰ روزے سعد اللّٰہ خانؔ در حضور بدیر آمد اعلیٰ حضرت سبب پرسیدند عرض کرد کہ بیاضی میخواندم نقلِ چند فقرہ برداشتم چنانکہ افزائشِ مال از خیر و احسان پیرایٔشِ اقبال از مستغنی نمودنِ محتاجانِ سیرکردنِ گرسنہ مؤجب مزید نعمتِ کسوت و نفقہ دادنِ برہنہ باعثِ فزونیٔ دولت پروردنِ غربا آئینِ ریاست ساختن بااقویا خاصۂ کیاست طراوتِ گلستان سلطنت بسحابِ عدل استقامۃ ایمان بعزتِ اہلِ فضل دیرپائے خانِ امان از ترحمِ کاہش از دل و جان بظلمِ رونقِ ممالک بحسنِ تدبیرِ قلع ظلم بہمتِ عالمگیر نیکنامی حاصلِ زندگانی فیضرسانی واسطۂ ثباتِ کامرانے آشنا پروری رسمِ نجبا دلشکنی وظیفۂ جہلا نواختنِ نیکاں کارِعقل معذور داشتن سفہا از جہل ناقدردانی وثیقۂ ادبار مہربانی باپست فطرتان حمقِ سرشار آنحضرت چون این فقرات خواندند بوسۂ بر پیشانیٔ خان مبرور دادند و آن کاغذ را داخلِ قلمدانِ خاص نمودہ آخرِ روز سہ ہزار دینار انعام فرمودند بجہتِ آنفرزندِ سعادت مند نوشتہ شد کہ تنہا تلذذ نیابیم
رقعہ ۱۹۲
فرمان بخطِ انور شرفِ صدور یافت
امروز شہریارے و نامداری کامگارے را بانظم و نسقِ جہانداری غیرِاحتیاط چیزے انضباط و ارتباط نماندہ دریں شاہراہ اگر عنانِ مروت نسبت بآنفرزند از دست رفت و جادۂ شفقت دربارۂ آں قُرۃ العین از نظر دور افتاد معذوریم و چون مطحِ نظر چنین شد تکلیفِ گوشہ گیری دادیم پس چشم از لباسِ دولت بایٔد پوشید و ایّام انزوارا وقفِ عبادتِ خالق العبید و کتابتِ قرآن مجید بایٔد کرد تا رافتِ حضرت مقلب القلوب آشکارا گردد
رقعہ ۱۹۳
سعادتِ توام محمد معظمؔ حفظہ اللّٰہ و سلم چون اعلیٰ حضرتِ صاحبِ قرآنِ ثانی اعظم استماعِ کلامِ اکابر و نصائحِ بزرگانِ دین و دولت بتخصیص از حضرتِ صاحبِ قرآنِ اعظم کہ ہموارہ تتبع اوضاع و اطوارِ آنحضرت را باعثِ ترقیٔ مراتب علیّہ و مدارجِ رفیعہ می دانستند رغبتی تمام داشتہ اند بنابراں اکثر اوقات ندمائے شیریں زبان و فصحائے روشن بیان آنچہ از کتبِ معتبرہ سخنانِ دلپسند منتخب کردہ بعرض میرسانیدند مستحسن طبع و قادِ آنحضرت می افتاد مکرر شنیدہ بحافظہ می سپُردند
رقعہ ١٩٤
فرزندِعالیجاہؔ سلمہ اللّٰہ شنیدیم کہ ایشاں میر ربیعؔ پسرِ میرمہدیؔ را بسے مغضوب و آخر معزول کردند عرقِ حمیتش جوشیدہ مستعفی شدہ روانۂ دارالخلافت گردید میرمغیثؔ کلاں برادرِ او در دیوانیٔ بنگالہؔ و دیگرجاہا داشت و خودش نوکریٔ سرکارِوالا گذاشتہ پیشِ شما بود سزائے کردہ یافت امّا نظر بقدم خدمتی و خانہ زادی کارش نبایٔستے باینجا رسانید اگرچہ نسبت بدیگراں برادران بیجوہر بود امّا حرفی کہ روزِ وداعِ ما شما کرد مارا بسیار خوش آمد
بیت
چوں خدمت گزاریت گردد کہن
حق سالہایٔش فرامُش مکن
اینقدر خدمات باُو چرا فرمودند کہ خوب نتوانست کرد آدمی اگر از عہدۂ یک خدمت برآید غنیمت است حقّا بے تکلّف کہ شعور و تمیزِ ایشاں بطریقِ اولیٰ آشنائی دارد و زود خشمی از سببِ صدق و صفا است لیکن این دو بیت حضرتِ سعدیؔ یاد بایٔد گرفت
قطعہ
چہ جرم دید خداوندِ سابق الانعام
کہ بندہ در نظرِ خویش خوار میدارد
خدائے راست مسلم بزرگے و الطاف
کہ جرم بیند و نان برقرار میدارد
خانجہانؔ چہ اَدَہا کہ با ما نکرد اما نظر بحقوقِ دیرینہ چشم میپوشیدیم متلّفِ حق نبایٔد بود اگر متدین و بااخلاص باشد مثالِ طلائے بیغش است اگر این ہر دو صفت ندارد کار نبایٔد فرمود امّا از نان و نفقہ و کسوت محروم نبایٔد ساخت این وقت ہرچہ بخاطر آمد گفتیم معذوردار دارید
رقعہ ١٩٥
فرزندِعالیجاہؔ حفظہ اللّٰہ بنا برضغف دیوان کم میشود و در نصف النہار پیرانِ سالی پائے ترددِ لنگ و سپیدہ دمِ صبح پیری وقتِ فرصت تنگ
مصرعہ
پیری و صد عیب چنین گفتہ اند
رقعہ ١٩٦
شقۂ آنفرزند زادۂ عظیم القدرؔ این سودائے خاص کہ عبارت از فنونِ جنون محظوظست ازکہ اخذ کردہ نہ جدِ شما دارد نہ پدرِ شما شکرِ نعمت نمود سہ صوبہ سیرحاصل ہمہ چیز ارزاں و فراواں بشما عطا شد رسم و آئینِ سلطنت از دست ندہند
مصرعہ
شکرِنعمت نعمتت افزوں کند
رقعہ ١٩٧
اعتقاد خانؔ در جلدوئے حسنِ خدمت تسخیرِ این قلعہ بخطاب ذوالفقار خان بہادرؔ و بمنصبِ سہ ہزارے دوہزار سوار و خلعت وغیرہ عنایات مباہات اندوخت حکم شد کہ مادرِ سنبھاؔ با پسرِ نُہ سالہ اش بامنصبِ ہفت ہزاری و خطابِ راجگی ممتاز شد آنفرزند ہم عنایأتِ آنقدر ممکن باشد باُو نمایٔند
رقعہ ۱۹۸
سعادتِ توام محمد اعظم حفظہ اللّٰہ وسلم اعلیٰحضرت میفرمودند چون دانایانِ ھندؔ دریں معنی متفق اند کہ بصدقی و خیراتے جہۃ دفعِ بلیّاتِ جانی و مالی و بدنی ازین بہتر و سودمند تر نیست کہ کسی خود را باجناسِ مختلفہ از طلا و نقرہ وغیرہما وزن کردہ ہمسنگِ ذاتِ خویش اشیائے مذکورہ را در راۂ خدائی صرف نمایٔد اگرچہ در بلاد دیگر این طریقۂ معمولِ سلاطین و غیرہم نیست لیکن ازین جہت کہ امرِخیر است و فیضِ اینعمل بجمعی کثیر از مستحقین و اہلِ احتیاج میرسد بطریقِ جدِامجد و والدِماجد یک مرتبہ بنقرۂ خالص و ہفت بار باجناسِ دیگر در سالے دومرتبہ شمسے و قمری عنصرِخود را ہم سنگ نمودہ بہ نیتِ خیر ایثار میکردہ باشند اِنْشَآءَ اللّٰهُ الْعَزِیْز آزار نخواہد دید لہٰذا فضایٔل خانؔ و حکیم الملکؔ را فرستادہ شد کہ آنعزیز را بحضور بیآرند کہ در آزارِ روحانی و جسمانی و در غذا ہم شریک شویم
شقہ ۱۹۹
ہنگامِ ملازمتِ عبدالرحیمؔ پسر فاضل خان بالیؔ برزبانِ گُہربار خدیؤ قدر دان صاحبِقرآن گزشت کہ فاضل خانؔ علاء الملکؔ را حقوقِ خدمت در جنابِ مُعلّیٰ بسیار است اینخانہ زاد را مطرحۂ نوازش و تربیت میفرمایٔم و منصب میدہیم دلگیر نگردد وَاللّٰهُ لَطٖیْفٌ بِعِبَادِہٖ وَ یَرْزَقُ مَنْ یَّشَآءُ وَھُوَ الْقَوِیُّ الْعَزٖیْزُ پس آنفرزندِ قدیمانرا چرا از نظر می اندازند و برویۂ ما و جدِامجد نمیروند چہ نخواندہ اند اَلْوَلْدُ سِرٌّ لاَبٖیْهِ ترا ہرگز ندانستم بدین نامہربانیہا موثرِحقیقی سخن مرا اثر دہاد وَالْسَّلَامُ عَلیٰ مَنِ اتَّبع الْھُدےٰ
رقعہ ۲۰۰
جدِامجد میفرمودند کہ خانِ خانان با امیرانِ دکنؔ ہمراۂ برادرم دانیالؔ مرحوم سرفتنہ داشت حضرتِ عرشِ آشیانیؔ شیخ حسنؔ خلفِ شیخ میناؔ را فرستادہ سخنانِ پست و بُلند و نصائحِ سودمند بخانِخانان گفتہ آتشِ فتنہ را خاموش ساخت فرزندِعالیجاہؔ حفظہ اللّٰہ نیکنام خانِ رُوح اللّٰہ خانؔ اسمِ بے مسمی برآمد تغیرش ضرور شد برائے واقع نگاری رکابِ آں عالیجاہؔ شخصے ازو خاطر جمع باشد بنظر نیآمد ضرور تا محمد حسنِ بحسنؔ برعائتِ روح اشرف خانؔ مقرر شد وقتی محمد علی خانؔ خانساماں را پرسیدیم کہ عنائت اللّٰہ خانؔ را واقعہ نگار کچہریٔ اُو نمایٔم حرفِ خوبی عرض کرد ہرکہ باشد باشد واقعۂ نگار باشد
رقعہ ۲۰۱
ستمگران بریاستِ ضغفا نہ گمارند و در تحقیق حسن و قبح عمال متوجہ باشند کہ مکافاتِ عملِ عمال از کارفرما خواہد شد
فرد
بترس از آۂ مظلومان کہ ہنگامِ دعا کردن
اجابت از درِحق بہرِاستقبال مے آید
رقعہ ۲۰۲
آن فرزندِعالیجاہؔ بادلاور خانؔ بادیوانِ عام استفسارِ وقتِ غذا کردند اگر باچنین مردم کثرتِ کلام بابخشیانِ عظام چہ سلوک باقی ماند ہر آنچہ از ذھن رسا اندیشیدہ باشند معروض دارند کہ معقول شویم اَسْتَغْفِرُوْا اللّٰهَ رَبّٖے مِنْ ڪُلِ ذَنْبٍ وَاَتُوْبُ اِلِیْهِ
فرد
گفتہ گفتۂ من شدم بسیارگو
ازشما یک تن نشد اسرار جو
رقعہ ۲۰۳
فرزندِعالیجاہؔ سلمہ اللّٰہ معتمد خانؔ دیو افگن دیوانِ سپاۂ شما ازیں جہاں گزشت آدم کار فہمیدہ و قدیم الخدمت بود آن فرزندِ عالیجاہؔ دیوانیِ سپاہ حالا بیکے از نوکرانِ خود بفرمایٔند کہ قابلِ اینخدمت کسی را ندیدیم رفتنِ آدمِ خوب حسرت می آرد ندیدہ است کسی خانہ فریبندہ تر از دنیا و طالبی جویٔندہ تر از مرگ و غافلے عجب تر از آدمی
بیت
پرتؤ عمر چراغیست کہ در بزمِ وجود
بہ نسیمِ مژہ برہم زدنی خاموش است
اگرچہ دنیا امروز واقعست اما زود حکایت خواہد گردید و امرِآخرت اگرچہ امروز شکایت است امّا زود واقع خواہد شد عاقل آیندہ را شدہ و شدہ را رفتہ داند زیراکہ آیندہ را روئے در شدنست و شدہ را روئے در رفتن
مصرعہ
فرصت از کف رفت و دل کاری نکرد
افسوس کارِ رواں عمر بگزشت و من در خواب ماندم وائے بر من وائے بر من وائے بر من مواظبت در لشکرِالٰہی بایٔد کرد و حریص بر احسان بقدری کہ تواں برداشت و گناہ ہمآنقدر بایٔد کرد کہ طاقتِ عذابِ آں باشد مخالفت نباید کرد با کسی کہ حاجت باو داری یاد دارد و بخاطر آر کہ از کجا آمدہ و کجا خواہی رفت
بیت
دنیا چو رباط ما درو مہمانیم
ہاں ظن نبری کہ ما درو میمانیم
مُصطفیٰ قلی بیگؔ ظاہراً دیوانی سپاۂ شما بد نمی کنند تدین و محنت تصدیت را لازم است اگر بخواہید منصبی برائے او بدہیم وکیلِ شما منصبِ پادشاہی دارد او چرا ندارد فرزندِ عالیجاہؔ سلمہ اللّٰہ برائے فرزند زادہ بنویسند امروز ہماں بہ کہ فردا بکار آید و فردا ہماں بہ کار آیٔد کہ امروز بعمل آیٔد فرزندِ عالیجاہؔ خدمتِ فوجداری گرسنہ را دادن کشتنِ غربا است دیدۂ و دانستہ و از عہدۂ باز پرسِ آخرت برآمدن مشکل بہرحال بپاسِ التماسِ آنفرزند جاگیر دادہ خواہد شد
م داد داد زدستِ غفلت داد داد
رقعہ ٢٠٤
فرزندِعالیجاہؔ نوشتہ میشود کہ چون منعم خانؔ وکیل مہین پورِ خلافت دستوریٔ کابلؔ یافت بتقریبِ وصایا باُو گفتہ شد تا ممکنست بصلاح و صوابدید ذات الین از مخالفۃ و منازعت باز خواہد داشت کہ در افتادن برافتادن است و ھنگامۂ غریبے بمیان خواہد آمد رحم بر حالِ خلائق بکنند کہ امتِ مرحوم پائمال نشود
بیت
دولتِ گیتی کہ تمنا کند
با کہ وفا کرد کہ با ما کند
رقعہ ٢٠٥
مست علی خانؔ راست گفتار و درست کردار برائے خدمت بخشیگری اوّل بالتماسِ آنفرزند عالیجاہ فرستادہ شد چپ و راست زمردِ پارچہ چلنی و فغفوری کہ شما قدرش میشناسید با آن جوڑۂ سفید حنائے خوش قماش کہ اکنون باین قماش نمے آید مرسل شد
رقعہ ٢٠٦
مردم را تخلق باخلاقِ الٰہی واجب است انتظام بدون خوف و رجا نمے شود میر احمد خانؔ کہ خدمت واقع نگاریٔ ایشان داشتہ باشد تجویزِ خدمتِ دیگر برائے اُو یادکردن از ادب دور نیست
رقعہ ۲۰۷
آنفرزندِ عالیجاہؔ تبدیلِ مکان میخواہند و مالوہؔ را نوشتہ اند کہ بخلف الصدق ایشان تعلقدارد مارا در پذیرائی ہر دو امر عذری نیست امّا اگر خاندیسؔ بجاگیرِ ایشان باشد بما نزدیک میشوند و باشتاقِ سفرِفراق قربت میگیرند آیٔندہ ہرچہ مناسب دانند معروض دارند
رقعہ ۲۰۸
فرزندِعالیجاہؔ حفظہ اللّٰہ تجویزِ آنفرزند وحی نیست کہ البتہ منظور بایٔد داشت ناظم مستقر الخلافہ سپارشِ کوتوال برائے بحال داشتنِ او مبالغہ نوشتہ بود در شک افتادیم مثل مشہور کہ چون سخن گفتند قبول کردیم چون مبالغہ کردند در شک افتادیم چون قسم خوردند یقین دانستیم کہ دروغست
رقعہ ۲۰۹
فرزند زادۂ بہادر دنیا و مافیہا خراب و ویرانست و تکلفات در سمیات اینجہاں نقش برآب صدورِ فرمان برائے دلدہی و اظہارِ مہربانے است اینمہ تصدیع و تکلیف استقبال بخود راہ ندہند تا بحال آمدن قوت و طاقت سواریٔ اسپ نکنند استقبالِ ما ظاہراً فایٔدۂ دینی آنقدر ندارد کہ بر دیگراں رشک برند و عدمِ وقوعش غمِ بیہودہ خورند
رقعہ ۲۱۰
فرمان حضرت خلد مکان بنام نواب زیب النسأ بیگمؔ
بابائے من جانِ من عرایٔض رسید مضامین بوضوح انجامید عمر میکاہد و گناہان میافزائیند
مَثْنَوِے مَعْنَوِۓ
ضغف و فقر و عجزِ ما دانستۂ
دردِ ما را ہم دوا دانستۂ
داد غفلت روزگارم را بباد
داد داد از دستِ غفلت داد داد
آہ آہ چہ نویسم و بکہ گویٔم این دردِ بے درمانرا اَلْدُّنِیٰا قَلِیْلٌ وَمَا فٖیْھٰا اِلَّا قَلِیْلٌ نصیحت ہمین است اے نورِ دیدہ اوقات ضائع مڪن تاتوانے وَالْسَّلاَمُ عَلیٰ مَنِ اتَّبَعِ الْھُدٰے
رقعہ ۲۱۱
نحمدہٗ و نصلی و نسلم عرضداشت مریدہ ذرہ آسا زیب النسا جبینِ ضراعت و ابتہال نہادہ و آستانِ ادب را بجاروبِ مژگان رفت و روب دادہ مؤقفِ عرضِ باریافتگان سریرِخلافت مصیرصاحب قبلۂ عالم و عالمیان میرساند کہ فرمانِ عالیشان سراسر بخطِ قدسی نمط کہ سویدائے دل سپند ہر نقطہ اش باد متضمن بر غوایت و ضلالتِ دنیا و انداز و مکارۂ شیطان از بلا و غفلت و جزوع ناشدن در مصایٔبِ پرتو ورود بخشید چشمِ بینش را توتیا و دیدۂ بصیرت را کحل الضیا گردید و درازئے اینہمہ پندِ پیرانہ و نصایٔحِ مرشدانہ آدابِ تسلیمات عقیدتِ آیات بتقدیم رسانید ہرگاہ ذاتِ مقدسِ حضرتِ پیر و مرشدِ حقیقی باوجودِ اینہمہ ضبطِ اوقات متاسف فرصت بغفلت باشند وائے برحالِ ما و ہمچو ما جہلا المنت للّٰہ کہ بیمن تربیتِ آنحضرتِ پیر و مرشدِ تحقیقے معتقدِ این مُریدۂ غفلت سرشت اینست کہ آنچہ رسید و میرسد و خواہدرسید ازوست تَعَالیٰ شَانْهُ کَمَا قَالَ اللّٰهُ سُبْحَانَهُ قُلْ لَّنْ یُصٖیْبُنَا اِلَّا مَاکَتَبَ اللّٰهُ لَنَا حرف لَنَا بجہتِ نفعِ ماست نہ عَلَیْنَا کہ برائے ضرر باشد چہ عرضنمایٔد
رقعہ ۲۱۲
بوزیرِ ممالک
خان نصرت جنگؔ اگرچہ بہ بیخبری نسبت داد این دور از نمک خوارگے و نعمت رسیدگے ست چون عفو و صفحۂ صفت پسندیدہ است کردیم امّا خانہ دنیائے اینچنین کسان معمور و خانۂ عقبیٰ اینمردمانِ دنیا آباد خراب
فرد
بعد زیں ہرچہ رسد از بد و نیک اے حافظؔ
غم مخور شاد بزی چونکہ جہاں درگزر است
والسلام
رقعہ ۲۱۳
فرمانی کہ متضمن بہ اثباتِ تقصیرات ابوالحسنؔ والیٔ گولکنڈہؔ بدستخطِ انور صادر گردید
اِیالت پناہ حق فراموش دنیا پرست والیٔ گولکنڈہؔ اگرچہ افعالِ قبیحۂ آں بدعاقبت از احاطۂ تحریر بیرونست اما از ہزار یکی و از بسیار اندکے شمردہ می آید اختیارِ ملک و سلطنت بکفِ اقتدارِ کافر و فاجرِ ظالم دادن و سادات و مشائخ و فضلا و علما و صلحا و فقرا را منکوب و مغلوب ساختن و در رواجِ فسق و فجور بافراطِ تمام علانیہ کوشیدن و خود از بدمستی و بادہ پرستی در انواعِ کبایٔر شب و روز مستغرق بودن بلکہ کفر از اسلام و ظلم از عدل و فسق از صدق و ضلالت از عبادت تمیز ننمودن و در اعانتِ کافرِحربی کہ نصِ کلامِ الٰہی درمنعِ آن واقع شدہ پیشِ خالق و خلق مطعون گردانیدن و باوجود ارسالِ فرامین نصیحت آمیز مصحوبِ مردم ادب دان مزاج شناسِ حضور پنبۂ غفلت از گوش نکشیدن و درین بارگے یک لک ہون برائے حربی بدکردار خواجہ دشمن فرستادن و با اینہمہ اعمال مغرور و مست بادۂ غفلت بودہ از مکافاتِ افعالِ خود غافل بودن و اُمیدِرستگاری در ہر دو جہاں داشتن
مصرعہ
زہے تصورِ باطل زہے خیالِ محال
چون چارہ نماندہ اکنون مارا رسیدہ دان کہ آخر الدوالکی معذوریم مَنْ یَھْدِے اللّٰهَ فَلَا مُضِّلَ لَهُ وَمَنْ یَضّلِ اللّٰهُ فَلَا ھَادِے لَهُ فقط
١٦ محرم الحرام ١٤٣٧ھ
